Nội dung thơ của Nguyễn Bỉnh Khiêm là gì

I. Tiểu sử - Cuộc đời

- Nguyễn Bỉnh Khiêm [1491-1585] quê ở làng Trung Am, nay thuộc xã Lí Học, huyện Vĩnh Bảo, ngoại thành Hải Phòng.

- Năm 1535, ông đỗ Trạng nguyên và làm quan dưới triều Mạc.

- Khi làm quan, ông dâng sớ vạch tội và xin chém đầu mười tám lộng thần nhưng vua không nghe.

- Sau đó, ông cáo quan về quê, lập quán Trung Tân, dựng am Bạch Vân, lấy hiệu Bạch Vân Cư Sĩ.

- Ông dạy học, học trò có nhiều người nổi tiếng nên ông được đời suy tôn là Tuyết Giang Phu Tử [Người thầy sông Tuyết].

- Nguyễn Bỉnh Khiêm là người có học vấn uyên thâm. Vua Mạc cũng như các chúa Trịnh, Nguyễn có việc hệ trọng đều hỏi ý kiến ông và ông đều có cách mách bảo kín đáo, nhằm hạn chế chiến tranh, chết chóc.

- Mặc dù về ở ẩn, ông vẫn tham vấn cho triều Mạc. Ông được phong tước Trình Tuyết hầu, Trình Quốc công nên có tên gọi là Trạng Trình.

II. Sự nghiệp văn học

1. Tác phẩm chính:

a. Thơ chữ Hán

- Về thơ chữ Hán, ông có Bạch Vân am thi tập, theo ông cho biết là có khoảng một nghìn bài, nay còn lại khoảng 800 bài.

- Trong lời đề tựa cho tập thơ chữ Hán của mình, ông đã viết: "... Tuy nhiên cái bệnh yêu thơ lâu ngày tích lại chưa chữa được khỏi vậy. Mỗi khi được thư thả lại dậy hứng mà ngâm vịnh, hoặc là ca tụng cảnh đẹp đẽ của sơn thủy, hoặc là tô vẽ nét thanh tú của hoa trúc, hoặc là tức cảnh mà ngụ ý, hoặc là tức sự mà tự thuật, thảy thảy đều ghi lại thành thơ nói về chí, được tất cả nghìn bài, biên tập thành sách, tự đặt tên là Tập thơ am Bạch Vân" [Bạch Vân am thi tập tiền tự].

b. Thơ chữ Nôm

- Về thơ chữ Nôm, ông có Bạch Vân quốc ngữ thi tập [còn gọi là Trình quốc công Bạch Vân quốc ngữ thi tập], chính ông ghi rõ sáng tác từ khi về nghỉ ở quê nhà, nhưng không cho biết có bao nhiêu bài, hiện còn lại khoảng 180 bài.

- Thơ Nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm làm theo thể Đường luật và Đường luật xen lục ngôn nhưng ông thường không đặt tiêu đề cụ thể cho từng bài mà việc đó được thực hiện bởi những nhà biên soạn sau này. Theo Phả ký [Bạch Vân am cư sĩ Nguyễn công Văn Đạt phả ký] của Vũ Khâm Lân, Nguyễn Bỉnh Khiêm còn có bài phú bằng quốc âm nhưng nay đã bị thất lạc.

c. Các thể loại khác

- Ngoài di sản văn học với hơn 800 bài thơ [cả chữ Hán và chữ Nôm] còn lưu lại đến ngày nay, Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng để lại nhiều bài văn bia [bi ký] nổi tiếng như Trung Tân quán bi ký, Thạch khánh ký, Tam giáo tượng bi minh... Hầu hết bia đá ông cho khắc lúc sinh thời đã bị thất lạc hay hư hại qua hàng thế kỷ nhưng nhiều bài văn bia nhờ được người đương thời chép lại mà còn lưu đến hôm nay. Một số văn bia do Nguyễn Bỉnh Khiêm soạn và cho khắc đá đã được tìm thấy vào năm 2000 tại huyện Quỳnh Phụ của tỉnh Thái Bình [nằm giáp với huyện Vĩnh Bảo của Hải Phòng qua sông Hóa].

- Trong dân gian còn lưu hành nhiều câu sấm Trạng. Các tập sấm ký Nôm thường mang tên Trạng Trình [Sấm Trạng Trình] và phần lớn viết theo thể lục bát như Trình quốc công sấm ký, Trình tiên sinh quốc ngữ. Sấm Trạng Trình là một hiện tượng văn học cần phải được tìm hiểu và xác minh thêm.

d. Giá trị văn hóa và tư tưởng

- Trong lịch sử dân tộc Việt Nam, Nguyễn Bỉnh Khiêm được nhìn nhận là một trong những nhà văn hóa lớn của dân tộc.

- Ông là một chính khách có uy tín, bậc hiền triết, nhà tiên tri... Nhưng ông cũng đồng thời là một tác gia lớn có những đóng góp quan trọng trong sự phát triển của văn học dân tộc.

- Sáng tác của Nguyễn Bỉnh Khiêm phong phú, gồm cả chữ Hán và chữ Nôm. Nguyễn Bỉnh Khiêm là một nhà thơ lớn, không chỉ của thế kỷ XVI.

- Tác phẩm của ông có ảnh hưởng sâu rộng, tác động tích cực vào đời sống tinh thần của nhân dân và góp phần thúc đẩy sự phát triển của tiến trình văn học dân tộc.

- Nguyễn Bỉnh Khiêm được xem là người xứng đáng kế thừa và phát triển truyền thống thi ca dân tộc kể từ sau thời Nguyễn Trãi, góp phần giúp nó đạt đến mức độ hoàn thiện cao dưới thời Nguyễn Du, đồng thời bổ sung vào đó đậm đặc hơn, chất triết lý, suy tưởng và giáo huấn, để thơ trở thành một công cụ hữu ích, phục vụ con người, phản ánh hiện thực đời sống và hiện thực tâm trạng một cách sâu sắc, với cái nhìn khái quát của một triết gia, trong đó có những chiêm nghiệm từng trải của cá nhân ông. Giàu chất trí tuệ, thơ ông là những khát vọng muốn khám phá những quy luật của thiên nhiên, xã hội và của cả con người, nhằm tự vượt thoát ra khỏi những bế tắc của một thời và có ảnh hưởng sâu sắc tới tận ngày hôm nay, cả về tư tưởng và nghệ thuật của thơ, cả về tầm vóc văn hóa và nhân cách của một nhà thơ, được thể hiện rõ nét nhất qua Sấm ký Nguyễn Bỉnh Khiêm. Các học giả như GS. Nguyễn Huệ Chi [Viện Văn học] và PGS.TS. Trần Nguyên Việt [Viện Triết học] có chung quan điểm khi cho rằng Nguyễn Bỉnh Khiêm là người mở đầu cho tư duy biện chứng trong lịch sử tư tưởng Việt Nam dưới cái nhìn mang đậm tính triết học thể hiện qua thơ văn của ông.

- Ngoài những sáng tác thơ ca còn lưu truyền, những văn bia do Nguyễn Bỉnh Khiêm soạn và cho khắc đá không chỉ có giá trị về mặt lịch sử hay khảo cổ mà còn chứa đựng nhiều giá trị về mặt tư tưởng cũng như nhân sinh quan của ông.

PHẦN MỞ ĐẦU1. Lý do chọn đề tàiVăn học việt Nam trung đại là một loại hình văn học tồn tại và phát triểntrong khoảng thời gian dài, từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX. Đây cũng là mộtthời kì văn học ln chứa đựng những bộn bề, phức tạp trong việc phân kì, xácđịnh loại hình tác giả và cả xác định những đặc trưng cũng như những điểm thipháp nổi bật. Tuy nhiên cần khẳng định rằng, đây là một thời kì văn học đă đạtđược nhiều thành tựu to lớn cả về nội dung tư tưởng và phương diện hình thứcnghệ thuật. Điều đáng nói còn ở chỗ, mặc dù bị chi phối bởi một số quy tắc cótính ràng buộc- tính quy phạm cả về nội dung và hình thức biểu đạt nhưng vănhọc Việt Nam trung đại vẫn có những phong cách nghệ thuật nổi bật và đặc sắc.Một trong số những phong cách nghệ thuật đã góp phần làm nên diện mạochung cho nền văn học thời kì này là phong cách nghệ thuật Nguyễn BỉnhKhiêm.Việc nghiên cứu phong cách cá nhân nhà văn- phong cách nghệ thuậtcủa tác gia, trong đó có phong cách của tác giả thuộc văn học Việt Nam trungđại trong nhiều năm gần đây đang là hướng đi được nhiều người quan tâm. Songthành tựu đạt được vẫn cịn khiêm tốn, chưa xứng đáng với tầm vóc, với bề dàycủa một nề văn học vốn phong phú và quy tụ một lực lượng sáng tác đông đảogồm nhiều loại hình tác giả, trong đó có nhiều tác gia lớn. Có lẽ, một quan niệmcó tính định luận tồn tại lâu dài trong giới nghiên cứu văn học rằng : văn họcViệt Nam trung đại là một thời kì văn học mang tính quy phạm, tính phi ngã, ítcó dấu ấn phong cách cá nhân nhà văn trong sáng tác, đã ít nhiều ảnh hưởng đếnviệc đi tìm những phong cách cá nhân nhà văn trong thời kì văn học này. Tuynhiên, dưới ánh sáng của lí luận nghiên cứu về phong cách cá nhân nhà văn từphương Tây và sự tìm tịi, sáng tạo của một số nhà nghiên cứu đã đi đến khẳngđịnh: văn học Việt Nam thời trung đại đã định hình một số phong cách nhân nổibật như: Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến … Do1 đó, việc nghiên cứu phong cách cá nhân nhà văn trong văn học Việt Nam trungđại đã và đang là hướng đi cần thiết để khẳng định một cách dúng đắn hơn vềnhũng thành tựu chung của văn học thời kì này. Trên cơ sở đó đã gợi mở và địnhhướng cho chúng tơi bước đầu tìm hiểu phong cách nghệ thuật của Nguyễn BỉnhKhiêm.2. Đối tượng nghiên cứuNguyễn Bỉnh Khiêm là một trong những gương mặt xuất sắc của vănhọc Việt Nam trung đại và được đánh giá là một cây đại thụ rợp bóng trên vănhọc Việt Nam thế kỉ XVI, tên tuổi và sự nghiệp sáng tác văn chương của ông đãtrở thành một đối tượng nghiên cứu của nhiều học giả trong suốt nhiều thế kỉ.Ở phạm vi một bài tiểu luận, bước đầu đề tài này chỉ tìm hiểu và phântích những đặc điểm cơ bản của phong cách nghệ thuật Nguyễn Bỉnh Khiêm, vàhai tập thơ Bạch Vân am thi tập Và Bạch Vân am quốc ngữ thi tập là nguồn cứliệu chính để minh hoạ và soi chiếu cho hệ thống luận điểm được nêu ở tiểuluận.3. Nhiệm vụĐề tài này hướng đến giảI quyết hai nhiệm vụ sau:- Khái niệm chung về phong cách cá nhân nhà văn và phong cáchnghệ thuật Nguyễn Bỉnh Khiêm.- Những đặc điểm biểu hiện của phong cách nghệ thuật NguyễnBỉnh Khiêm.4. Lịch sử vấn đềNhững thành tựu trong việc nghiên cứu phong cách nghệ thuật của cáctác gia thời trung đại cho đến nay vẫn còn khiêm tốn, mặc dù giới nghiên cứuvăn học đã gặp gỡ ở hướng đánh giá: Ở thời kì này có những phong cách nghệthuật nổi bật như: Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến, Nguyễn CơngTrứ…Với các cơng trình như: Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện2 Kiều của G.S Phan Ngọc, Phong cách thơ Nôm Hồ Xuân Hương của G.S BùiVăn Nguyên , Phong cách Nghệ thuật Nguyễn Khuyến của T.S Biện MinhĐiền đã góp phần định hướng cho giới nghiên cứu trước vấn đề này.Được đánh giá là một nhà thơ lớn của văn học Việt Nam thời trung đại,thơ văn của Nguyễn Bỉnh Khiêm từ lâu đã trở thành đối tượng nghiên cứu củanhiều cơng trình khoa học . Ở cơng trình Nguyễn Bỉnh Khiêm- nhà thơ triết lý,các tác giả Lê Trọng Khánh- Lê Anh Trà chủ yếu phân tích và chỉ ra tính triết lývà những phương diện biểu hiện trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm, cơng trìnhnghiên cứu Văn chương Nguyễn Bỉnh Khiêm, G.S Bùi Văn Nguyên đã tìmhiểu một cách kỹ lương những nét đặc sắc về nội dung tư tưởng cũng như đặcsắc nghệ thuật của văn chương Nguyễn Bỉnh Khiêm. Đến cơng trình Tuyển tậpthơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm, G.S Đinh Gia Khánh đã cơ bản phác hoạ và giớithiệu về thành tựu chung của thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm. Trong bài "Phongcách ngôn ngữ thơ nôm của Nguyễn Bỉnh Khiêm", G.S Phan Ngọc bước đầuđã chỉ ra những dấu hiệu về hình thức có tính ổn định trong câu thơ nơm củaNguyễn Bỉnh Khiêm…Tuy nhiên những cơng trình đã nêu trên mới chỉ dừng lạiở một số phương diện về nội dung tư tưởng, đặc sắc nghệ thuật và phong cáchngơn ngữ thơ Nơm chứ chưa tìm hiểu một cách toàn diện về phong cách nghệthuật Nguyễn Bỉnh Khiêm với tư cách là một chỉnh thể trọn vẹn. Từ những kếtquả trên đã gởi mở cho chúng tôi mạnh dạn tìm hiểu vấn đề này.5. Phương pháp nghiên cứuỞ phạm vi một bài tiểu luận nghiên cứu về phong cách nghệ thuật củaNguyễn Bỉnh Khiêm, chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp như: so sánhđối chiếu, phương pháp phân tích- chứng minh, phương pháp phân loại…6. Cái mới của đề tài.Là một tác gia lớn thời trung đại, sự nghiêp thơ văn của Nguyễn BỉnhKhiêm luôn nhận dược sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Tuy nhiên, nhưđã trình bày ở trên cho dến nay mới chỉ có những cơng trình có tính chất tìm3 hiểu vể giá trị tư tưởng và nghệ thuật chứ chưa đi sâu tìm hiểu một cách kĩlưỡng về phong cách Nguyễn Bỉnh Khiêm. Do đó, qua đề tài này chúng tơi hyvọng sẽ góp thêm một tiếng nói để khẳng định tên tuổi của Nguyễn Bỉnh Khiêmcũng như những đặc điểm nổi bật của phong cách nghệ thuật của Ông trong vănhọc Việt Nam thời kỳ này.7. Cấu trúc của tiểu luận.Ngoài phần mở đầu và kết luận đề tài có ba chương:Chương I: Giới thuyết về phong cách và phong cách nghệ thuật NguyễnBỉnh Khiêm.Chương II: Tư tưởng nghệ thuật, cái nhìn về con người và khơng gian,thời gian trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm.Chương III. Bút pháp nghệ thuật, ngôn ngữ và giọng điệu trong thơNguyễn Bỉnh Khiêm.4 NỘI DUNGCHƯƠNG IGIỚI THUYẾT VỀ PHONG CÁCH VÀ PHONG CÁCH NGHỆTHUẬT NGUYỄN BỈNH KHIÊM1.1 Giới thuyết về phong cáchPhong cách là một ngữ được sử dụng rộng rãi trong đời sống xã hội cũngnhư trong văn học. Cho đến nay, thuật ngữ này vẫn được hiểu theo nhiều nghĩavà được khu biệt ở nhiều lĩnh vực, nhiều lĩnh góc độ khác nhau. Trong phạm vinghệ thuật có phong cách tác giả, phong cách thể loại, phong cách ngôn ngữ củanhà văn, …trong nhiều cách hiểu trên, khái niệm phong cách tác giả hay còn gọilà phong cách cá nhân của nhà văn gọi tắt là phong cách nhà văn là phổ biến hơncả. Do vậy, mà khái niệm này cũng tồn tại nhiều cách định nghĩa, theo M.BKhrapchenco phong cách “như thủ pháp biểu hiện cách khai thác hình tượng đốivới cuộc sống, như là thủ pháp thuyết phục và thu hút độc giả”. Theo Giáo sưPhan Ngọc “phong cách nhằm chỉ những đặc điểm riêng, bền vững được biểuhiện qua tác phẩm và lặp đi lặp lại ở nhiều tác phẩm của nhà văn, giúp ta nhận rasự khác nhau giữa nhà văn này và nhà văn kia” và phong cách là sự lặp đi lặplại của một chùm những nét khu biệt: Từ đề tài, chủ đề, tư tưởng nghệ thuật,quan niệm về thế giới, con người, về không gian, thời gian nghệ thuật đến bútpháp, giọng điệu, ngơn ngữ…như vậy, nói đến phong cách là nói đến nét riêng,nét độc đáo không lặp lại ở nhà văn khác. Hiển nhiên, nhà văn muốn tạo đượcdấu ấn về phong cách không chỉ bằng tài năng, bản lĩnh nghề nghiệp mà cịn ởsự tìm tịi, trải nghiệm. Bên cạnh đó cịn phải có tư tưởng nghệ thuật riêng, cáchcảm nhận riêng độc đáo về con người và thế giới. Thông nhất phù hợp với tưtưởng và nghệ thuật độc đáo ấy là hệ thống bút pháp, giọng điệu, ngôn ngữ cũngphải độc đáo. Đây cũng chính là những phương diện để khảo sát phong cáchnghệ thuật của nhà văn.5 1.2. Phong cách nghệ thuật Nguyễn Bỉnh Khiêm.Nguyễn Bỉnh Khiêm [1491-1585] được đánh giá là người khổng lồ củathế kỷ XVI, là cây đại thụ tỏa rợp bóng đến cả một thế kỷ văn học. Với một khốilượng sáng tác khá đồ sộ, cho đến nay còn khoảng hơn tám trăm bài thơ, cả chữNơm lẫn chữ Hán, trong đó có nhiều bài có giá trị. Tuy nhiên, “vấn đề khơng chỉlà số lượng, Nguyễn Bỉnh Khiêm quả đã có một phong cách thơ riêng không lẫn.Ai cũng biết, một nguyên tắc thẩm mỹ của thơ trung đại là ngôn chí, nguyên tắcmà các nhà nghiên cứu hiện đại thường xem là làm hạn chế tính thẩm mỹ củathơ…Với ơng, đề vịnh, tự sự, tự thuật cũng đều để ngôn chí và phong cách riêngcủa ơng được xác định chính từ những vần thơ ngơn chí ấy” [Trần Thị BăngThanh]. Rõ ràng, đến Nguyễn Bỉnh Khiêm quan niệm “thi ngôn chí” đã đượcthực hiện một cách triệt để với một tinh thần sáng tạo, đồng cá tính và mang mộtphong vị độc đáo riêng. Từ đó cho phép chúng ta khẳng định: Nguyễn BỉnhKhiêm là một phong cách lớn trong lịch sử văn học dân tộc -phong cách thơ đạolý, thơ tư duy thế sự.1.3. Những yếu tố dẫn đến sự định hình phong cách nghệ thuậtNguyễn Bỉnh KhiêmĐể tìm hiểu những yếu tố, những phương diện góp phần định hình phongcách nghệ thuật Nguyễn Bỉnh Khiêm có lẽ cần phải xem xét từ hai yếu tố.Từ sự vận động nội tại của một quá trình văn học bởi phong cách là cảmột q trình tìm tịi, lựa chọn và xác lập, là “một cấu trúc hữu cơ tất cả cáckiểu lựa chọn tiêu biểu, hình thành một cách lịch sử và chứa đựng một giá trịlịch sử, có thể cho phép ta nhận diện một thời đại hay một tác giả” [Phan Ngọc].Do sự ảnh hưởng và chi phối của lịch sử xã hội mà văn học Việt Nam thế kỷXVI cũng có sự chuyển biến sâu sắc cả về nội dung lẫn hình thức. Nếu ở giaiđoạn trước văn học tập trung vào chủ đề yêu nước, chống ngoại xâm và chủ đềkhẳng định nhà nước phong kiến thì văn học thế kỷ này chủ yếu phát huy giá trịtruyền thống, phê phán những tệ hại của chế độ phong kiến nhằm vãn hồi một xã6 hội thái bình thịnh trị và bên cạnh đó xuất hiện một khuynh hướng thơ ẩn dật màđại biểu xuất sắc là Nguyễn Dữ, Nguyễn Hàng và đặc biệt là Nguyễn BỉnhKhiêm. Nhân vật chính của khuynh hướng văn học này là người ẩn sĩ - hìnhtượng tác giả. Họ suy tư, hành động theo Nho, có khi theo Phật hoặc Lão Trang. Họ là những người trí thức lớn, có uy tín, có danh vọng và hồi bão. Họu nước thương đời vì tình cảnh rối ren loạn lạc mà lý tưởng hành đạo củamình bị giang dở. Bởi vậy sự lựa chọn duy nhất của những người trí thức này làlánh đục về trong, tìm đến lối sống an bần lạc đạo ở nơi núi rừng thôn dã để didưỡng tinh thần và bảo vệ danh tiết. Từ đó mà xuất hiện một loại hình nhà Nhoẩn sĩ trong văn học giai đoạn này, trong đó tiêu biểu là Nguyễn Bỉnh Khiêm.Yừu tố thứ hai từ chính sự lựa chọn của tác giả. Nguyễn Bỉnh Khiêm xuấtthân trong một gia đình nhà Nho, được sự dạy dỗ chu đáo của gia đình, đặc biệtlà bà mẹ-con gái quan thượng thư Nhữ Văn Lan vốn được truyền tụng là ngườiphụ nữ tinh thông Lý - Số. Hơn nữa, ông là người có tư chất thơng minh lạiđược thụ giáo vị danh sư nổi tiếng đương thời là quan bảng nhãn Lương ĐắcĐặng. Nhưng năm 44 tuổi ông mới đi thi hương và liền năm sau đó thi hội đỗtrạng nguyên [khoa ất mùi 1535]. Con đường làm quan của Nguyễn Bỉnh Khiêmchính thức chỉ 8 năm, từ năm 1535 đến năm 1542 cịn phần lớn của đời ngườiơng chỉ đóng vai trị là quan tại gia của triều Mạc hoặc làm một ẩn sĩ ở quê nhà.Là một vị đại Nho có uy vọng lớn khơng riêng gì triều đình nhà Mạc mà cịn cảcác tập đồn phong kiến lúc bấy giờ, Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng khao khát đemtài năng của mình để kinh bang tế thế, để xây dựng một triều đại Nghiêu -Thuấnnhưng vận nước rối ren, triều đình nghiêng ngả, khát vọng khơng thể thực hiệnđược ông đành ôm một tấm lòng cô trung để về quê làm một “ông Nhàn” ở BạchVân Am, một bậc trí giả nơi sơng Tuyết. Ở đó ơng Nhàn -bậc trí giả NguyễnBỉnh Khiêm tha hồ được thỏa thích “cái bệnh yêu thơ của mình, để ngâm vịnhhoặc ca tụng cảnh đẹp đẽ của sơn thủy, hoặc tức cảnh mà ngụ ý, hoặc là tức sựmà tự thuật, thảy thảy đều ghi lại thành thơ nói về chí …” [Bạch Vân Am thi tậptự]. Chính tài năng, đức độ và quan niệm sống cũng đã góp phần tạo nên sự lựa7 chọn của Nguyễn Bỉnh Khiêm về một phong cách triết lý đậm chất thế sự vàtính giáo huấn.Chương II: Tư tưởng nghệ thuật, cái nhìn về con người và khơng gian,thời gian trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm2.1. Tư tưởng nghệ thuật và cái nhìn con người và thế giới.Tư tưởng nghệ thuật hay quan niệm nghệ thuật và cái nhìn về con người,thế giới là một phương diện biểu hiện của phong cách nhà văn. Nguyễn BỉnhKhiêm là một nhà thơ lớn, lẽ dĩ nhiên ơng có một tư tưởng nghệ thuật cũng nhưcái nhìn về con người và thế giới riêng. Nói đến tư tưởng nghệ thuật của NguyễnBỉnh Khiêm trước hết là nói đến tư tưởng của một nhà Nho trung quân, ái quốc.Người trí thức được đào tạo nơi cửa Khổng, sân Trình ấy đã ba lần “cưỡi đầuthiên hạ” cũng khao khát thi thố tài năng phò vua giúp nước và cũng là để bảovệ trật tự xã hội phong kiến với những chuẩn mực được quy định. Tuy nhiên, sựkhủng hoảng của chế độ phong kiến đương thời khiến thứ giáo lý, thứ triết họccủa Khổng Tử bất lực, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã tìm đến thuyết “vô vi” của LãoTử. Thực ra, ở Nguyễn Bỉnh Khiêm triết học Lão Tử đã hòa nhập vào triết họcKhổng Tử. Do đó vấn đề “hành” hay “tàng”, “xuất” hay “xử” thật nhẹ nhàng,ơng có thể ra làm quan, có thể về ở ẩn với quan niệm đời dùng thì “hành”, đờibỏ thì “tàng”. Và ơng cũng đã tìm ở triết học Lão Tử một phương pháp giải thíchtrước mọi biến động của xã hội. Nghĩa là chẳng cần suy tính đắn đo, cứ mặc kệthế sự chuyển vần biến cải cịn mình như một tiên ơng, an nhiên lặng lẽ chiêmnghiệm:Cao khiết thùy vi thiên hạ sĩ?An nhàn ngã thị địa trung tiên.[Cao khiết nào ai là kẻ sĩ trong thiên hạ?An nhàn ta là tiên ở trên đời]Hoặc có lúc ơng ung dung tự tại:8 Dụng chi tắc hành, xả chi tắc tàng,Thùy vân tại đại nan vi dụng.[Dụng đến thì ra khơng thì về,Ai bảo cây to là khó dụng]Cũng khơng phải ngẫu nhiên mà trong thơ ông, những cụm từ như: nhàn,tiên, vô sự, tự tại, lâng lâng xuất hiện với tầng số liên tục. Đó là- Am quán ngày nhàn rồi mọi việc,Dầu ta tự tại, mặc dầu ta.- Thanh nhàn ấy ắt là tiên khách…Thực ra cái nhàn, vô vi, tự tại chỉ là một cách nói, cách ứng xử để đối lậpvới cái “hữu sự”, bon chen trong danh lợi và đây cũng là một phương châm xửthế thời loạn, một cách tốt nhất để bảo vệ danh tiết của nhà Nho. Lẽ dĩ nhiên, cáinhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm không hẳn như cái nhàn của Lão Tử mà chỉ là sựchờ đợi thời cơ và vận hội. Do đó, tư tưởng của Nguyễn Bỉnh Khiêm khơng phảihồn tồn thốt ly và tiêu cực như có người trước đây từng kết luận mà là tưtưởng của một “tấm lòng tiên ưu đến già chưa thôi”, điều mà ông đã từng daydứt, trăn trở:Lão lai vị ngải tiên ưu chí,Đặc, táng, cùng, thơng khởi ngã ưu.[Tấm lịng lo trước thiên hạ đến già chưa thơi-Cùng, thơng, đắc, táng ta cólo chi riêng mình]. Như vậy, cái nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm không phải là vôsự, là thất ly cuộc sống, quay lưng ngoảnh mặt với tất cả những gì diễn ra trongcuộc sống. Trái lại người ẩn sĩ, ông nhàn Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn là một nhàNho hành đạo thực thụ, nhà Nho ấy vẫn quan tâm đến thời cuộc, vẫn canh cánhvới lý tưởng ơn vua nợ nước và nhập thế tích cực, chỉ có điều cách nghĩ và cáchhành đạo của ơng khơng hồn tồn giống với các nhà Nho khác. Cũng không9 phải ngẫu nhiên mà có người cho rằng, đã có “những xung đột nghệ thuật và tưtưởng thẩm mỹ trong Nguyễn Bỉnh Khiêm” [Nguyễn Phạm Hùng] mà biểu hiệnrõ nét nhất là sự xuất hiện của nhiều cặp phạm trù đối lập: tốt -xấu, thiện -ác,đầy - vơi, mặn - nhạt, dại - khơn…2.2. Cái nhìn về con người và thế giới trong thơ của Nguyễn BỉnhKhiêmTheo M. Bakhtin “tư tưởng tạo ra cái nhìn” hay nói cách khác chính tưtưởng đã chi phối và định hướng cái nhìn của tác giả. Cái nhìn của Nguyễn BỉnhKhiêm về cơ bản là cái nhìn của người ẩn sĩ lánh đục về trong, chấp nhận cuộcsống an bần lạc đạo nơi am thanh cảnh vắng, coi công danh, “phú quý tựa chiêmbao”. Con người đó, coi mình là người “dại” để đối lập với những kẻ “khôn”trong thiên hà “ta dại ta tìm nơi vắng vẻ – Người khơn người đến chỗ lao xao”.Cái nhìn của người ẩn sĩ đó với giàu sang chỉ là chiêm bao, với danh lợi chỉ nhưgió thổi hoa thật nhẹ nhàng, bình thản “ái ưu vằng vặc trăng in nước – Danh lợilâng lâng gió thổi hoa”. Đơi khi cái nhìn của một triết nhân đang quan sát,chiêmnghiệm lẽ biến dời của càn khôn tả vật để suy ngẫm và triết lí về con người ,thếsự._Thế gian biến cải vũng nên doi,Mặn lạt,chua cay lẫn ngọt bùi._Thế sự tuần hoàn hay đắp nổi,Từng xem thua được một hai phenNhiều khi là cái nhìn của một nhà đạo đức đem những ứng xử đạo lýtruyền thống của dân tộc hay những chuẩn mực của Nho gia để khuyên răn, giáohuấn người đời từ quan hệ vua –tôi, cha – con, vợ – chồng đến quan hệ bằnghữu, tơng tộc, xóm làng…10 Tuy nhiên dù ở phương diện nào con người của Nguyễn Bỉnh Khiêm luônluôn ung dung tự tại ý thức được cái “bản lai diện mục” của mình một cáchmạnh mẽ bằng đại từ “ta”, “ông Nhàn”…2.3. Về không gian và thời gian trong thơ Nguyễn Bỉnh KhiêmKhông gian trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng rất đa dạng và phongphú: “không gian, thời gian trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm là không gian, thờigian triết học, không gian và thời gian quả đất nói riêng, và của vũ trụ nóichung, theo chiều lịch sử loài người và lịch sử dân tộc” [Bùi Văn Nguyên].Nhưng chủ yếu vẫn là không gian của những vùng đất cụ thể mang tính xácđịnh, đó là mảnh đất q hương mình, nơi đó có Am Bạch Vân nơi ông mởtrường dạy học, là bến Trung Tân – Nơi ơng dựng qn để cùng mọi người hóngmát, nghỉ chân, ngâm thơ thưởng nguyệt. Có thể nói chỉ riêng thơ về qn TrungTân, ơng đã có đến tám mươi bảy bài [gồm cả chữ Hán và chữ Nôm], điều đócũng đủ để nói lên tình u và sự gắn bó của nhà thơ với quê hương xứ sở - Nơimà mình đã chơn rau cắt rốn và sống ở đó đến trọn cuộc đời ngót 95 tuổi. Nóichung không gian trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn là những địa danh quenthuộc, những mảnh đất mà ông đã từng sống và gắn bó, là nơi đã neo đậu conthuyền cảm xúc của thi nhân.Là một phương thức tồn tại của thế giới vật chất, thời gian cũng nhưkhông gian, đi vào nghệ thuật cùng với cuộc sống được phản ánh như là một yếutố của nó. Do đó cùng với khơng gian, thời gian cũng đã góp phần thể hiện tìnhcảm của nhà văn về cuộc sống. Nằm trong quỹ đạo chung của văn học trung đại,thời gian trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng bị chi phối bởi quan niệm thờigian chu kỳ, thời gian gắn với sinh mệnh của đời người. Tuy nhiên, khơng phảivì bị chi phối bởi quan niệm truyền thống mà thời gian trong thơ Nguyễn BỉnhKhiêm đơn điệu, mang tính chất hình thức và ước lệ, trái lại thời gian trong thơông cũng đa dạng. Thời gian cụ thể xác định theo ngày, tháng, mua, năm. Đó là11 buổi sảng “sáng uống chè hơi ngọt ngọt”, là đêm “Đêm, đội trăng cài bóng trúc”là những con số cụ thể:Thập nhị thiều quang xuân nhất đoànNhất thiên liệu tiễn tống dư hàn[Mười hai thiều quang một vừng xuân sắc,Một ngày lành lạnh tiễn đưa cái rét cịn lại]Nói chung thời gian trong thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm có đầy đr bốn mùa,những tháng ngày cụ thể trong năm. Có khi thời gian mang tính chuyển vần,chậm chạp và mang sắc thái tâm trạng: “lần lữa, ngày qua tháng qua – Một phenxuân tới một phen già”. Mặt khác qua mỗi khoảng khắc thời gian được nói đên,nhà thơ như muốn gửi gắm một nỗi niềm, một tâm trạng, có khi là một triết lý vềcon người, thế sự.12 Chương III: Về bút pháp nghệ thuật, ngôn ngữ và giọng điệu trongthơ Nguyễn Bỉnh Khiêm3.1. Về bút pháp và ngôn ngữThơ Nguyễn Bỉnh Khiêm đã đạt được một phong cách nghệ thuật riêng,độc đáo và tiêu biểu cho dòng thơ tư duy thế sự. Thơ chữ Hán chủ yếu xoayquanh ba đề tài: Ngơn chí, Vịnh vật, Tả cảnh. Tuy nhiên, khơng phải lúc nàocũng rạch rịi mà ở một số trường hợp có sự đan cài, hịa trộn. Có nhiều bài thơvịnh vật để ngụ chí, tả cảnh để ngụ tình. Sự vật được miêu tả trong thơ là nhữngvật dụng quen thuộc với người nông dân như: Cày, cuốc, mũ, nón, chày, cối…cảnh vật cũng bình dị gần gũi với quê hương đất nước trong đó có hình ảnh qnTrung Tân, Am Bạch Vân, dịng sơng Tuyết xuất hiện với mật độ dày đặc trongcả thơ chữ Hán lẫn thơ chữ Nôm. Thể tài mà Nguyễn Bỉnh Khiêm thường sửdụng chủ yếu ở hai loại: Đường luật và Cổ phong. Ở thơ Đường luật bao gồmcả thất luật và ngũ luật, ở thơ cổ phong có bài dài đến 300 câu [Cảm hứng], cóbài giàu chất ký [Quá kim hải môn ký]…Thơ Nguyễn Bỉnh Khiêm nghệ thuật sửdụng vần rất tự nhiên linh hoạt khiến người đọc có cảm giác như ơng khơng gịcâu ép chữ bao giờ.Về thủ pháp nghệ thuật, đến Nguyễn Bỉnh Khiêm cách miêu tả ước lệđược hạn chế nhờ yếu tố tả thực và lối điệp từ, đặc biệt ở thơ chữ Hán.3.2. Về giọng điệu và ngôn ngữVề ngôn ngữ, đặc biệt là thơ Nôn tiếng việt được ông sử dụng uyểnchuyển và tinh tế hơn nhờ việc vận dụng ngôn ngữ dân gian một cách tự nhiên,biến hóa mà giàu sức biểu cảm. Trong Bạch Vân quốc ngữ thi tập có nhiều câutục ngữ, thành ngữ quen thuộc của dân gian được ông vận dụng một cách linhhoạt, sáng tạo chẳng hạn:- Gần son thì đỏ, mực thì đenSáng biết nhờ ơn thưở bóng đèn.13 - Vuốt mặt còn chừa qua mũi nọRút giây lại nể động rừng chăng…Hệ thống từ láy cũng được Nguyễn Bỉnh Khiêm khai thác triệt để nhờ đómà tạo được tính nhịp nhàng cân đối cho câu thơ. Do đó, nói đến phương diệnngơn ngữ, thơ Nơm của Nguyễn Bỉnh Khiêm đã đạt đến một thứ thơ triết lýthích hợp: “trong đó những nhận định, khẳng định về các quy luật phổ biến, vềđạo lý và thế sự luôn luôn được phát biểu giống như những tiêu đề, những địnhlý tốn học” và “ngơn ngữ triết lý của ơng có đủ những đặc sắc của tục ngữ:ngắn gọn, đúc kết, chặt chẽ về lơgic, hàm súc về nội dung, đó là một ngôn ngữdiễn đạt trực tiếp” [Đào Thản].Thơ của Nguyễn Bỉnh Khiêm thường có một giọng điệu riêng là thâmtrầm, sâu sắc, mang sắc thái chiêm nghiệm triết lý. Giọng điệu đó, lẽ dĩ nhiênphù hợp với thơ tư duy thế sự, thơ giáo huấn và triết lý đạo đức.14 KẾT LUẬNCó thể nói về vấn đề phong cách cá nhân trong văn học Việt Nam trungđại đang là một vấn đề địi hỏi cơng sức của nhiều nhà nghiên cứu.Nguyễn Bỉnh Khiêm là một tác giả lớn của văn học Việt Nam trung đại vàqua khảo sát sự nghiệp thơ ca của ơng, bước đầu chúng tơi có thể khẳng định:Nguyễn Bỉnh Khiêm đã có một phong cách nghệ thuật riêng, thống nhất, ổn địnhvà bền vững trong mọi phương diện biểu hiện.15 TÀI LIỆU THAM KHẢO1 Biện Minh Điền – phong cách nghệ thuật Nguyễn Khuyến. NXBĐHQG. 2008.2. Bùi Văn Nguyên – Văn chương Nguyễn Bỉnh Kiêm, NXB Hải Phòng.19883. Bùi Duy Tân – Theo dòng khảo luận VHVN trung đại. NXB. GD 1997.4. Phan Ngọc – Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong truyện Kiều. NXBvăn hóa, Hà Nội 19885. Vũ Thanh – Trần Thị Băng Thanh - Nguyễn Bỉnh Khiêm tác giả và tácphẩm NXB giáo dục, 200516