| Phóng to |
| Bia tiến sĩ - Ảnh tư liệu |
Sau mộc bản triều Nguyễn, bia tiến sĩ Văn Miếu là di sản tư liệu thứ 2 của Việt Nam được đưa vào danh mục di sản tư liệu thuộc chương trình Ký ức thế giới [Memory of the World] của UNESCO. Đây là sự kiện vô cùng ý nghĩa với thủ đô trước thềm đại lễ 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội.
Pho “sử đá” đồ sộ
Bia đá đặt tại khu di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám vinh danh tên tuổi những người đỗ trong các kỳ thi tuyển tiến sĩ triều Lê và Mạc. Trên mỗi tấm bia khắc một bài văn [bài ký] bằng chữ Hán, nội dung ghi lại lịch sử của các khoa thi tổ chức từ năm 1442-1779. Có 82 tấm bia tương ứng với 82 khoa thi được dựng. Tấm bia tiến sĩ đầu tiên được dựng năm 1484 đời vua Lê Thánh Tông, ghi lại lịch sử khoa thi năm 1442. Tấm bia cuối cùng được dựng vào năm 1780 cho khoa thi tổ chức vào năm 1779.
Có thể tìm thấy ở đây tên tuổi của nhiều danh nhân từng được nhắc nhiều trong các sách sử Việt Nam như nhà sử học Ngô Sĩ Liên - tiến sĩ năm 1442 đã soạn bộ sách Đại Việt sử ký toàn thư; nhà bác học Lê Quý Đôn - tác giả của Đại Việt thông sử, Kiến văn tiểu lục, Vân đài loại ngữ…; nhà chính trị, ngoại giao lỗi lạc Ngô Thì Nhậm đỗ tiến sĩ khoa 1775 đã giúp vua Quang Trung chiến thắng quân Thanh trong trận Ngọc Hồi - Đống Đa lịch sử…
Không chỉ là nguồn tư liệu phong phú phản ánh một giai đoạn lịch sử hơn 300 năm dưới triều Lê - Mạc, bia tiến sĩ Văn Miếu còn là bức tranh sinh động về việc tuyển dụng và đào tạo nhân tài độc đáo ở Việt Nam, thể hiện ở tư tưởng trị quốc dựa vào nhân tài.
Ngay ở tấm bia đầu tiên [khoa 1442] đã chỉ rõ “Hiền tài là nguyên khí quốc gia, nguyên khí vững thì thế nước mạnh và thịnh, nguyên khí kém thì thế nước yếu và suy, cho nên các đấng thánh đế minh vương không ai không chăm lo xây dựng nhân tài”.
Tấm bia năm 1448 lại nhắc “Nhân tài đối với quốc gia quan hệ rất lớn” và “Phải có đào tạo sau mới có nhân tài”. Nhiều tấm bia sau cũng nhắc đi nhắc lại ý “nhân tài là nguyên khí quốc gia”; bia các năm 1556, 1604, 1703, 1763, 1772 nhấn thêm ý “phải vun trồng, bồi dưỡng nhân tài”.
Từ những tấm bia tiến sĩ, người đời sau lĩnh hội được nguồn tư liệu có giá trị để tìm hiểu thân thế, sự nghiệp của các sứ thần Việt Nam, cùng mối quan hệ bang giao giữa các nước vùng Đông Bắc Á. Trong số 1.304 tiến sĩ được khắc tên trên 82 bia đá ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám có 225 vị từng được cử đi sứ sang Trung Quốc vào các triều Minh [1368-1644], triều Thanh [1644-1911].
Mặt khác, trong các nước có ảnh hưởng của Nho giáo như Trung Quốc, Hàn Quốc, Việt Nam thì chỉ có Việt Nam có bia tiến sĩ mang nội dung phản ánh tư tưởng chính trị, triết học, giáo dục khoa cử của triều đại, nhờ đó có thể nghiên cứu sự phát triển, thay đổi của Nho giáo trong việc quản lý đất nước của các triều đại ở khu vực thông qua bài văn khắc trên bia.
Xứng tầm di sản thế giới
Giá trị và nét độc đáo của 82 bia tiến sĩ chính là những bài văn khắc trên bia. Trên thế giới nhiều nước dựng bia, nhưng chỉ duy nhất bia tiến sĩ Văn Miếu có bài ký ghi lịch sử các khoa thi và triết lý của triều đại về nền giáo dục và đào tạo, sử dụng nhân tài. Những bài ký trên bia tiến sĩ được viết bằng chữ Hán với những cách viết khác nhau, khiến mỗi tấm bia như một tác phẩm thư pháp.
Những bài văn bia này phần lớn đều do những danh nhân văn hóa, trí thức lớn của đất nước soạn, nên về cơ bản là những tác phẩm vô giá, góp phần làm nên truyền thống văn hóa, giáo dục của Việt Nam. Có thể kể đến bài ký đề tên tiến sĩ khoa Nhâm Tuất [1442] do Thân Nhân Trung [từng giữ chức thượng thư bộ lại, Đông các đại học sĩ kiêm tế tửu Quốc Thử Giám] soạn.
Trong đó có đoạn “Kính nghĩ: việc dựng bia đá là cốt để làm cho thịnh ý mưu trị cầu hiền của các bậc thánh đế thần tông được lưu truyền mãi mãi. Đó chính là phép lớn để rèn giũa người đời và là điều rất may cho Nho học”. Đoạn khác lại nêu luận điểm “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia”, rồi lại đặt câu hỏi “ Kẻ sĩ ở chốn trường ốc lều tranh, danh phận thật là nhỏ mọn mà được triều đình đề cao rất mực như thế thì người mang danh kẻ sĩ phải trọng thân mình mà lo báo đáp, đáng phải như thế nào?”.
Mỗi tấm bia còn là một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, kết tinh trí tuệ, bàn tay của những nhà văn hóa, thư pháp, nghệ nhân hàng đầu Việt Nam các thời kỳ và là loại hình văn bản đặc biệt của di sản tư liệu, làm phong phú thêm cho thể loại của ký ức thế giới. Tất cả 82 bia tiến sĩ ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám đều được chế tác theo cùng một phong cách: bia dẹp, trán cong, hình vòm.
Các tấm bia được đặt trên lưng rùa, rùa cũng được tạo dáng theo một phong cách chung: to, đậm và chắc khỏe. Trang trí trên bia rất đa dạng, phản ánh sự phát triển hình tượng nghệ thuật theo thời gian, nhờ đó hiểu được lịch sử phát triển mỹ thuật của Việt Nam từ thế kỷ 15-18. Đây được coi là những bằng chứng sống động của trí tuệ và bàn tay khéo léo của những nghệ nhân Việt Nam .
Cho đến nay bia tiến sĩ Văn Miếu vẫn là những bản gốc duy nhất được lưu giữ tại chỗ, liên tục kể từ khi được dựng; phần lớn các hoa văn và văn tự còn rõ, có khả năng đọc được. Các bài văn bia cho biết rõ ngày tháng dựng bia, tên của người soạn văn bia, người dựng bia. Chữ viết trên bia, các hoa văn trang trí cùng phong cách tạo dáng bia, rùa đều mang dấu ấn của thời đại sản sinh ra chúng. Điều này khẳng định tính xác thực, nguyên bản, duy nhất của tư liệu - những tiêu chí quan trọng mà chương trình Ký ức thế giới đặt ra.
Ngày nay bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám vẫn có sức hút mạnh mẽ đối với các học giả, du khách, chính khách trong và ngoài nước. Hằng ngày có hàng ngàn du khách trong và ngoài nước đến chiêm ngưỡng, tìm hiểu về chế độ tuyển chọn và đào tạo nhân tài, sử dụng hiền tài, quan điểm về giáo dục của người Việt Nam xưa. Rất nhiều nguyên thủ quốc gia, chính khách quan trọng của các nước trên thế giới đã đến đây và đánh giá cao giá trị và ý nghĩa của những tấm bia đá.
TTXVN
Bia tiến sĩ Văn Miếu Thăng Long, hay bia tiến sĩ Văn Miếu-Quốc Tử Giám là các bia đá ghi tên những người đỗ Tiến sĩ các khoa thi thời Lê sơ, thời Mạc và thời Lê trung hưng [1442-1779] tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Hà Nội, Việt Nam.
Bia đá ở Văn Miếu Thăng Long, hay bia tiến sĩ Văn Miếu – Quốc Tử Giám là các bia đá ghi tên những người đỗ Tiến sĩ các khoa thi thời Lê sơ, thời Mạc và thời Lê trung hưng [1442-1779] tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Hà Nội.
A. Khắc tên những người đỗ Tiến sĩ
B. Khắc tên những anh hùng có công với nước
C. Khắc tên những vị vua thời Lê Sơ
D. Khắc tên những người có học hàm
Đáp án đúng A.
Dưới thời nhà Lê các bia đá dựng ở văn miếu để Khắc tên những người đỗ Tiến sĩ, cụ thể Bia đá ở Văn Miếu Thăng Long, hay bia tiến sĩ Văn Miếu – Quốc Tử Giám là các bia đá ghi tên những người đỗ Tiến sĩ các khoa thi thời Lê sơ, thời Mạc và thời Lê trung hưng [1442-1779] tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Hà Nội, Việt Nam, Các bia đá này được dựng từ năm 1484 niên hiệu Hồng Đức thứ 15.
Lý giải việc chọn đáp án A là do:
Năm 1484, với chủ trương đề cao Nho học và tôn vinh bậc tri thức Nho học đỗ đại khoa, vua Lê Thánh Tông [1460 – 1497] đã cho dựng 10 tấm bia tiến sĩ đầu tiên tại Văn Miếu cho các khoa thi năm 1442, 1448, 1463, 1466, 1469, 1472, 1475, 1478, 1481 và 1484. Tuy nhiên, hiện nay chỉ còn lại 7 tấm bia.
Trong những năm tiếp theo, các vua nhà Lê đã cho dựng thêm 5 tấm bia tiến sĩ các khoa thi năm 1487, 1496, 1502, 1511 và 1514. Đến thời nhà Mạc, do tiến hành nội chiến với nhà Lê Trung Hưng nên chỉ có 2 bia tiến sĩ được dựng cho khoa thi năm 1518 và 1529.
Sau khi chiếm lại được Thăng Long, nhà Lê Trung Hưng đã đều đặn cho tổ chức các khoa thi nhưng cũng phải đến năm 1653 thì mới cho tiến hành một đợt dựng bia tiến sĩ lớn nhất tại Văn Miếu với 25 tấm bia cho các khoa thi từ năm 1554 đến 1652. Năm 1717, một đợt dựng bia lớn thứ 2 dưới triều đại nhà Lê Trung Hưng được tổ chức, bao gồm 21 bia tiến sĩ cho các khoa thi từ năm 1656 đến 1712.
Với hai đợt dựng bia tiến sĩ lớn và sau đó là các lần dựng bia ngay sau mỗi khoa thi, đến năm 1779, nhà Lê Trung Hưng đã cho dựng phần lớn bia tiến sĩ trong tổng số bia ở Văn Miếu [68/82].
Hỏi:
Bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám được xây dựng từ khi nào?
A. Thời Lý
B. Thời Trần
C. Thời Nguyễn
D. Thời Hậu Lê
Đáp án:
D. Thời Hậu Lê
Tài liệu tại Trung tâm Hoạt động văn hoá khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám [Hà Nội] cho biết, năm 1484 vua Lê Thánh Tông [1460-1497] xuống chiếu cho dựng bia tiến sĩ để tôn vinh các trí thức Nho học đỗ đạt. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử khoa cử Việt Nam, các trạng nguyên, tiến sĩ được khắc tên trên bia đá đặt tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám.
"Vua giao bộ Công dựng bia đá, các đại thần có trình độ học vấn cao, văn hay soạn bài ký, những người viết chữ đẹp, thợ khắc đá tài hoa được tuyển chọn kỹ phục vụ cho việc dựng bia", TS Đặng Kim Ngọc, nguyên Giám đốc Trung tâm Hoạt động văn hoá khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám giới thiệu quá trình tạo dựng vườn bia tiến sĩ.
Ngoài mục đích biểu dương hiền tài, khuyến khích nho sinh dùi mài kinh sử, việc dựng bia tiến sĩ còn nhằm giáo dục nhân cách, đạo đức cho quan lại đương thời. Việc dựng bia đá này đã đem lại tác động to lớn đối với sự nghiệp giáo dục đào tạo nhân tài của nước Đại Việt thời bấy giờ.
| Văn Miếu - Quốc Tử Giám [Ảnh: Việt báo]. |
Bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám
Hỏi:
Bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám viết những gì?
A. Chỉ ghi tên người đỗ đạt tổ chức khoa thi
B. Chỉ ghi tên người đỗ đạt và năm tổ chức khoa thi
C. Ghi chi tiết về khoa thi, người đỗ đạt, người chấm thi… và triết lý của triều đình về giáo dục
D. Chỉ ghi chi tiết về khoa thi, người đỗ đạt, người chấm thi…
Đáp án:
C. Ghi chi tiết về khoa thi, người đỗ đạt, người chấm thi… và triết lý của triều đình về giáo dục
Tài liệu của Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch về bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám cho biết: "Giá trị và nét độc đáo của 82 bia đá các khoa thi tiến sĩ triều Lê - Mạc [1442-1779] tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Hà Nội, là những bài văn khắc trên bia. Trên thế giới có rất nhiều nước dựng bia, nhưng duy nhất bia tiến sĩ Văn Miếu có bài ký ghi lịch sử các khoa thi và triết lý của triều đại về nền giáo dục và đào tạo, sử dụng nhân tài".
Cụ thể, mỗi bài văn bia thường được mở đầu bằng tiêu đề của khoa thi [phần nối giữa trán bia và bài ký]. Bài ký được bố cục 3 phần, mở đầu là ca ngợi công đức các triều vua trị vì, ca ngợi đạo Nho và bậc thánh nhân quân tử. Phần tiếp theo nói về việc mở khoa thi, liệt kê họ tên, quê quán những người thi đỗ đại khoa. Thông tin về số lượng thí sinh tham gia, tên quan trông coi thi, chấm thi, ngày vào thi Đình, ngày yết bảng xướng danh… cũng được nhắc đến. Phần cuối của bày ký là những lời bình về ý nghĩa của việc dựng bia, vai trò trách nhiệm và nghĩa vụ của những người thi đỗ trước giang sơn đất nước.
Những bài ký này phần lớn do danh nhân văn hóa, trí thức lớn của đất nước soạn, viết bằng chữ Hán.
| Bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám [Ảnh: Tổ quốc]. |
Câu nói nổi tiếng ghi trên văn bia tiến sĩ đầu tiên ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám "Hiền tài là nguyên khí quốc gia"
Hỏi:
Câu nói nổi tiếng ghi trên văn bia tiến sĩ đầu tiên ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám "Hiền tài là nguyên khí quốc gia" là của ai?
A. Vua Lê Thánh Tông
B. Đông các Đại học sĩ Thân Nhân Trung
C. Trạng nguyên đầu tiên của triều Hậu Lê – Nguyễn Trực
D. Không của ai cả
Đáp án:
B. Đông các Đại học sĩ Thân Nhân Trung
"Hiền tài là nguyên khí của quốc gia. Nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh mà hưng thịnh. Nguyên khí suy thì thế nước yếu mà thấp hèn. Vì thế các bậc đế vương thánh minh không đời nào không coi việc giáo dục nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí quốc gia làm công việc cần kíp" là một đoạn trong bài ký viết trên bia tiến sĩ đầu tiên, nói về khoa thi năm 1442. Soạn giả của bài này là Đông các Đại học sĩ Thân Nhân Trung - cận thần được vua Lê Thánh Tông quý trọng.
Thân Nhân Trung [1419-1499] quê ở xã Yên Ninh, huyện Yên Dũng, nay là xã Ninh Sơn, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Ông đỗ Hội nguyên, Đệ tam giáp Đồng Tiến sĩ khi đã 50 tuổi. Thân Nhân Trung sau đó được cử làm Hàn lâm viện thị độc, thăng Hàn lâm viện thừa chỉ, kiêm Đông các Đại học sĩ, kiêm Tế Tửu Quốc Tử Giám.
| Câu nói của Đại học sĩ Thân Nhân Chung [Ảnh: TL]. |
Trạng nguyên được khắc tên trên 82 bia tiến sĩ ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám
Hỏi:
Có bao nhiêu trạng nguyên được khắc tên trên 82 bia tiến sĩ ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám?
A. Đúng 82 Trạng nguyên
B. Hơn 100 Trạng nguyên
C. 18 Trạng nguyên
D. 81 Trạng nguyên
Đáp án:
C. 18 Trạng nguyên
82 tấm bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám khắc họ tên, quê quán của 1.307 tiến sĩ đỗ đạt trong các khoa thi từ năm 1442 đến năm 1779. Trong số này có 18 trạng nguyên, 21 bảng nhãn và 33 thám hoa.
Trạng nguyên đầu tiên được dựng bia là Nguyễn Trực [đỗ khoa thi năm 1442]. Trạng nguyên cuối cùng có tên trên bia đá, cũng là quan trạng cuối cùng của nền khoa cử Việt Nam là Trịnh Tuệ [Trịnh Huệ] đỗ năm 1736.
| Nhà thờ Trạng nguyên đầu tiên Nguyễn Trực [Ảnh: Văn Miếu - Quốc Tử Giám]. |
Hỏi:
Có bao nhiêu người tham gia khắc chữ được đề tên trên bia tiến sĩ?
A. Có 5 người khắc chữ đã được đề tên trên bia tiến sĩ
B. Có 3 người khắc chữ đã được đề tên trên bia tiến sĩ
C. Có 1 người khắc chữ đã được đề tên trên bia tiến sĩ
D. Không có ai được đề tên trên bia tiến sĩ
Đáp án:
A. Có 5 người khắc chữ đã được đề tên trên bia tiến sĩ
Theo cuốn Hỏi đáp về 82 bia Tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, có một số bia tiến sĩ ngoài nêu tên nhà khoa bảng còn ghi danh tính người khắc chữ góp phần tạo dựng và hoàn thiện tấm bia này.
5 người tham gia khắc chữ được đề tên trên bia tiến sĩ. Người đầu tiên là thợ đá Phạm Thọ Ích người làng Gia Lâm, phủ Đông Ngàn, xứ Kinh Bắc [nay là làng Kiêu Kỵ, Gia Lâm, Hà Nội]. Ông đề tên mình trên tấm bia tiến sĩ của khoa thi năm 1772. Thợ đá Lê Văn Lộc [Thanh Hóa] có tên trên bia đá khoa thi 1763. Xã trưởng Hoàng Quang Trạch [Hải Phòng] khắc tên trên bia đá khoa thi năm 1734.
Bia tiến sĩ 2 khoa thi năm 1739 và 1743 có khắc dòng chữ "sinh đồ người xã An Hoạch, huyện Đông Sơn là Lê Nguyễn Diệu vâng khắc chữ". Thợ khắc chữ cuối cùng đề tên trên bia tiến sĩ ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám là bá hộ Lê Khắc Thực với dòng chữ "Bá hộ Lê Khắc Thực cùng toàn đội vâng khắc chữ", trên bia của khoa thi năm 1746.
Ở xã hội phong kiến phân biệt đẳng cấp, những người khắc chữ đều có địa vị thấp... Theo tác giả cuốn Hỏi đáp về 82 bia Tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, việc họ mạnh dạn khắc tên, lưu danh tính trên bia đá đã khẳng định vai trò của những người âm thầm làm nên các tượng đài văn hóa dân tộc. Sự xuất hiện hy hữu tên của những người thợ khắc chữ trên văn bia tiến sĩ cũng khiến công trình này thêm độc đáo.
| Khu vườn trong Văn Miếu – Quốc Tử Giám [Ảnh: Văn Miếu – Quốc Tử Giám]. |
Hỏi:
Danh hiệu cao nhất 82 bia tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám được công nhận là gì?
A. Di tích cấp thành phố
B. Di tích cấp quốc gia
C. Di sản văn hóa thế giới
D. Chưa được công nhận
Đáp án:
C. Di sản văn hóa thế giới
Ngày 9/3/2010, trong phiên họp toàn thể thường niên lần thứ 4 của Ủy ban chương trình ký ức Thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương của UNESCO [tại Macau, Trung Quốc], 82 bia đá khoa thi tiến sĩ triều Lê - Mạc tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám được xét và ghi vào Danh mục Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương.
Ngày 25/5/2011, những pho "sử đá" thể hiện văn hóa giáo dục chính thức được đưa vào danh sách Ký ức thế giới của UNESCO.
| Khuê Văn Các [Ảnh: Du lịch]. |
Xem thêm