Trong Đạo Mẫu, TỨ PHỦ THÁNH CẬU đứng sau: NGŨ VỊ TÔN QUAN, TỨ PHỦ CHẦU BÀ, TỨ PHỦ ÔNG HOÀNG, TỨ PHỦ THÁNH CÔ.
TỨ PHỦ THÁNH CẬU là các vị cậu chết trẻ, tinh nghịch, thường phù hộ cho các gia đình buôn bán cũng như những người muốn cầu học hành. Tứ phủ thánh cậu là hầu cận các vị thánh quan trọng trong tứ phủ quan hoàng. Hầu như không có tài liệu ghi chép về thân thế của các thánh cậu trong tứ phủ thánh cậu.
Thông thường thì các cậu ngự tại các lầu cậu tại các đền phủ. Ở lầu cậu, có khi thờ một tượng, cũng có khi thờ nhiều tượng cậu. Tuy nhiên, cậu bé hầu cận ai trong đền thì không có sự tích giống như các cô bé. Vì thế cậu ngự ở bản đền nào thì gọi là cậu bé bản đền đó. Có rất ít đền thờ riêng các cậu bé và so với các cô bé thì hình tượng các cậu mờ nhạt hơn khá nhiều. Khi hầu đồng, người ta hầu nhiều giá cô hơn giá cậu. Có thể lí giải điều này là do bị ảnh hưởng từ văn hóa mẫu hệ từ thời cổ xưa. Nếu các cậu hầu cận các quan hoàng trong tứ phủ quan hoàng thì khi đó tên các cậu được đi theo thứ bậc của các vị quan hoàng đó.
Tứ Phủ Thánh Cậu gồm :
1. Cậu Hoàng Cả: Múa hèo, cờ kiếm.
2. Cậu Hoàng Đôi: Múa hèo.
3. Cậu Hoàng Bơ: Múa hèo, bắt cá, bắt tiền.
4. Cậu Hoàng Tư: Múa hèo, múa gạy.
5. Cậu Bé: Múa hèo, sư tử, bắn tên.
a, Cậu Bé Đồi Ngang [Cậu Hoàng Quận]
b, Cậu Bé Đồi Non
Ngoài ra ở mỗi bản đền lại có một cậu bé coi giữ gọi là cậu bé bản đền, trong đó thường hay ngự đồng như : Cậu Bé Phủ Bóng, Cậu Bé Đông Cuông ….
Các cậu bé trong Tứ phủ Thánh Cậu thường được coi là các hoàng tử nơi chốn thiên cung, được vua cha Ngọc Hoàng cho giáng trần để giúp dân an cư, lạc nghiêp hay dẹp giặc cứu nước và được đón về từ khi còn tuổi niên thiếu. Cũng nhiều khi các cậu bé được cử xuống hầu cận vị quan nào đó rồi trở thành vị thiếu niên anh hùng phò vua giúp nước chứ không cứ phải là hoàng tử thiên cung
Trang phục khi giáng đồng: Các cậu về thương mặc áo cánh các màu ứng với mỗi giá, đầu vấn khăn, hai bên tay thường có hoa cài, chân quấn xà cạp, đi giày thêu. Các cậu về thường làm lễ tấu rồi đi hèo hoặc múa lân.
Các cậu bé là ngôi thấp nhất trong tứ phủ nên ít thấy có có sự tích và cũng hiếm được thờ đền riêng. Duy có Cậu bé Đồi Ngang trong Tứ phủ Thánh Cậu ở phủ Đồi Ngang được coi là con trai của thánh Mẫu Liễu Hạnh khi bà giáng sinh lần thứ 3 là nổi tiếng nhất.
Ngoài ra, còn có Cậu bé Lệch ở cung MẪU tại đền Trần Triều ở khu du lịch tâm linh đền Suối Mỡ.
“Cậu xưa vốn ở Phủ Dầy
Chầu chực đêm ngày hầu Mẫu vào ra
Cậu Hoàng mới độ lên ba
Hình dung sắc thái thật là xinh thay”
Cậu Hoàng Cả là ai ?
Các vị Thánh Cậu thường ít được nhắc đến nhiều cũng như trong các giá đồng Tứ Phủ. Tuy nhiên, người ta vẫn được hầu bóng Cậu vào những ngày cuối năm hoặc các dịp đặc biệt tại các bản đền của các cậu, trong đó có Cậu Hoàng Cả hay còn gọi là Cậu Hoàng Cả Phủ Dầy hay Cậu Bé Hoàng Thiên.
Cậu bé có xuất thân từ chốn thiên cung hoàng tộc, cậu được Vua Cha cử xuống hạ giới giúp nhân dân và về trời khi tuổi còn niên thiếu. Nhưng đôi khi, các cậu lại hóa thành một người hầu cận bên một vị quan, hoặc góp công giúp dân bảo về đất nước chứ không cứ là Hoàng Tử chốn thiên cung. Sau đó, họ sẽ hiển linh thành các Cậu Bé Thánh phụ tá các Ông Hoàng. Thông thường các Cậu ngự tại Lầu Cậu tại các đền phủ, tại đó có thể thờ tượng một cậu hay nhiều cậu. Cậu hầu ai trong đền thì hầu nhưng không có sự tích như các Cô Bé. Vì thế nên Cậu nào ngự ở đền phủ nào thì được gọi là Cậu bản đền của đền phủ đó
Hầu giá Cậu Hoàng Cả
Trong tín ngưỡng thờ Mẫu, các giá cậu luôn được hầu sau các giá cô và cũng được hầu ít hơn.
Khi giá ngự về đồng, Cậu Hoàng Cả mặc áo đỏ, hoa thắt hai tay, đeo mạng chéo, chít khăn mỏ rìu, chân quấn xà cạp, đi hài thêu hoa. Khi ngự đồng, cậu cũng thực hiện nghi lễ khai quang rồi múa hèo, phán ngự thông truyền.
Vì cậu thuộc dòng đệ nhất đi tu nên tuy thuộc hàng Khâm Sai nhưng cậu rất ít khi ngự về đồng.
Khánh tiệc Cậu Hoàng Cả
Ngày chính tiệc Cậu Hoàng Cả là vào ngày 17 tháng 2 âm lịch và ngày hiển linh là 18 và 19 tháng 2 âm lịch, ngày giáng lần thứ hai là ngày mùng 9 tháng 7 âm lịch.
Bản văn Cậu Hoàng Cả Phủ Dầy
Lòng tin tiến một cơi trầu
Dâng bản văn chầu thỉnh Cậu về đây
Cậu xưa vốn ở Phủ Dầy
Chầu chực đêm ngày hầu hạ vào ra
Cậu Hoàng mới độ lên ba
Hình dung sắc thái thật là xinh thay
Đầu đội nón chân đi giày
Áo xanh khăn đỏ vòng tay quạt tàu
Khi chầu thượng đế khấu đầu
Khi trở về chầu thánh mẫu thuỷ cung
Thấy ai thờ phụng có lòng
Cậu về giá ngự điện trung chơi bời
Cậu thời có sắc có tài
Khắp hết điện đài đâu chẳng ngự chơi
Ai thời sạch sẽ tốt tươi
Sửa sang lịch sự đến nơi tức thì
Cậu nay tính hạnh nhu mì
Hình dung nhan sắc mọi bề mọi hay
Lại xem phong cảnh mọi nơi
Đài kia giá nọ rong chơi phố phường
Miệng cười hoa nở phi phương
Khăn hồng cánh cánh rõ ràng thực xinh
Thấy đâu vui thú hữu tình
Cậu về giá ngự như hình thần tiên
Vốn xưa cậu ở giang biên
Con vua thuỷ tế giáng miền nhân gian
Bản văn Cậu Hoàng Cả Đền Sòng
Vầng đông mãn bóng dương vời vợi
Soi vườn hồng choi chói nhân gian
Vốn xưa chầu chực đền vàng
Vào ra cửa Mẫu sửa sang một Hoàng
Trên ngọc bộ chén vàng tay lỡ
Xuống trần gian vào cửa dân ngay
Điều lành ứng mộng khôn thay
Bào thai đủ tháng mười ngày sinh ra
Khác người ta long hành hối bộ
Ấn tam đình lồ lộ nở nang
Dung nghi tính hạnh phi thường
Ngọc lành vàng tốt yêu đương chẳng rời
Phút nghe thấy trên trời chiếu chỉ
Rước Hoàng về thượng đế tiên cung
Xe loan gió lọt bụi hồng
Cành huyên duy phút mộng xuân rầu rầu
Chốn hồng lâu trong lòng phỉ ngộ
Chạnh nghĩ là cậu ở xứ Thanh
Sòng Sơn thượng đẳng anh linh
Trời Nam tú khí địa danh đâu bằng
Duy nghìn thu tặng phong choi chói
Cửa linh từ nhang khói ngàn thu
Chầu rồi cậu lại ngao du
Đồi Ngang phố Cát kinh đô thị thành
Áo cánh xanh phất phơ lòng đỏ
Quần hoa hiên vòng cổ vòng tay
Khăn đào cậu đội xinh thay
Vai mang túi gấm chân giày rong chơi
Cậu Hoàng ba bảy tuổi xanh
Miệng cười hoa nở mọi hình mọi xinh
Chân đá cầu đồng trinh đánh đáo
Tay quạt tầu hảo tố báo tiền
Cậu Hoàng be bé hạt tiêu
Bé xinh bé đẹp vua yêu Mẫu dùng
Các chầu cô khăn hồng áo thắm
Bóng cậu Hoàng càng ngắm càng say
Dăm ba dắt díu dang tay
Nhác trông cậu quận thực thay hữu tình
Hát tiếng kinh líu lô vui vẻ
Cậu Quận Hoàng tươi đẹp thanh tân
Trẻ già nam nữ xa gần
Cậu Hoàng chơi đó mười phần ngồi xem
Hoặc ai phải sương thu nắng hạ
Cậu ban cho nước lã tàn nhang
Ra tay chuyển bệnh trần gian
Trừ tai tống ách bình an tức thời
Tấu văn mời cậu ban tài lộc
Cho trong nhà ngũ phúc lâm môn
Đền thờ chúa vị thánh tôn
Anh linh thiên cổ trường tồn muôn thu
Đệ tử tôi khói hương phụng sự
Dốc một lòng sớm tối dám sai
Thỉnh Cậu giá ngự đền đài
Phù hộ đệ tử đời đời bình an.
Trong Đạo Mẫu, Tứ Phủ Thánh Cậu đứng sau Ngũ Vị Tôn Ông, Tứ Phủ Chầu Bà, Tứ Phủ Thánh Hoàng và Tứ Phủ Thánh Cô.
Trong hệ thống chư vị tiên thánh Tứ Phủ thì hàng Thánh Cậu là những cậu bé xuất thân vốn bậc hoàng tử chốn thiên cung được Vua Cha cử xuống trần gian giúp dân an cư lạc nghiệp, đánh giặc cứu nước và về trời khi tuổi còn thiếu niên. Thánh Cậu thường theo hầu Mẫu hoặc Quan Hoàng, tính cách nhanh nhẹn, xông xáo, mạnh mẽ, hiếu động, dung mạo hết sức xinh xắn, phương phi.
Có tất cả 12 Thánh Cậu, tuy nhiên hầu hết đều không được ghi chép lại thần tích, và cũng không phải Cậu nào cũng về đồng. Các Cậu thường giáng đồng chỉ có: Cậu Hoàng Cả, Cậu Hoàng Đôi, Cậu Hoàng Bơ, Cậu Hoàng Tư, Cậu Hoàng Quận. Khi về ngự đồng các Cậu vận áo cánh, đầu vấn khăn đầu rìu, chân quấn xà cạp, đi hài thêu hoa, nhảy các điệu múa hèo, múa gậy, múa lân, bắn cung, cưỡi ngựa, đánh tập tầm vông, phán ngự thông truyền bằng giọng nói ngọng nghịu, hiến tửu, nghe thơ, ban tài phát lộc. Riêng Cậu Bơ Thoải còn có điệu chèo đò, giăng lưới bắt cá.
Có lẽ do ảnh hưởng văn hóa Mẫu hệ từ thời thượng cổ nên trong Đạo Mẫu, hình tượng các cậu mờ nhạt hơn rất nhiều so với các cô. Đền thờ riêng của các cậu trong Tứ Phủ Thánh Cậu rất ít so với đền thờ các cô trong Tứ Phủ Thánh Cô. Thậm chí khi hầu đồng, các cô vẫn được hầu nhiều hơn, các cậu luôn hầu sau các cô. Do vậy, rất ít người biết đến các Cậu. Nổi tiếng nhất trong Tứ Phủ Thánh Cậu có lẽ chỉ có: Cậu bé Đồi Ngang ở Phủ Đồi Ngang. Cậu bé Đồi Ngang được coi là con của Thánh Mẫu Liễu Hạnh khi Mẫu giang sinh lần thứ ba. Ngoài ra, có thể kể đến Cậu bé Lệch ở Cung Mẫu tại đền Trần Triều ở khu du lịch tâm linh đền Suối Mỡ.
Cậu Hoàng Cả
Còn có danh xưng Cậu Hoàng Cả Sòng Sơn, Cậu Hoàng Cả Phủ Dầy theo tên bản đền cậu về ngự. Cậu Hoàng do bất cẩn đánh rơi chén vàng mà bị phạt giáng trần, sau chết trẻ thăng thiên về ngự tại đền Sòng hầu cận bên Mẫu Liễu. Cậu ít về đồng, ngự đồng mặc áo đỏ.
Cậu Hoàng Đôi
Cậu cũng theo hầu Mẫu Liễu tại Sòng Sơn, Phố Cát, Đồi Ngang. Về ngự đồng cậu mặc áo xanh, múa hèo, phán ngự thông truyền.
Cậu Hoàng Bơ
Cậu Bơ Thoải theo hầu Mẫu Thoải, Vua Cha Bát Hải tại các đền Thoải Phủ. Cậu Bơ tuy nhỏ mà rất quyền uy, hô một tiếng cả vạn thủy tộc, long xà, thủy tiên vùng dậy nghe hiệu lệnh. Cậu rất hay về đồng, khi ngự đồng cậu mặc áo trắng, chèo đò, giăng lưới bắt cá.
Cậu Hoàng Tư
Cậu Đệ Tứ thuộc hàng Địa Phủ, theo hầu Quan Lớn Đệ Tứ Khâm Sai, Chầu Đệ Tứ Khâm Sai. Khi về ngự đồng cậu mặc áo vàng, múa cung tên cờ kiếm.
Cậu Bé Đồi Ngang
Còn gọi là Cậu Hoàng Quận. Tương truyền Thánh Mẫu Liễu Hạnh giáng sinh lần thứ ba hoá thân thành cô hàng nước ven đường đã kết duyên với chàng Mai Thanh Lâm ở Thanh Hoá. Họ sinh được một hài nhi đặt tên Thanh Cổn. Cậu bé lớn lên giúp dân giúp nước, sau thác hoá theo hầu Mẫu Liễu tại Phủ Đồi Ngang, được Mẫu giao nhiệm vụ chấm đồng lính mới. Cậu Quận có tiếng tăm nhất trong các Thánh Cậu, về ngự đồng mặc áo xanh.
Cậu Bé Bản Đền
Giống như các Chầu Bà, Thánh Cô, hàng Thánh Cậu cũng có các Cậu Bé coi giữ bản đền: Cậu Bé Phủ Bóng, Cậu Bé Đông Cuông, Cậu Bé Trường Sinh, Cậu Bé Lệch… Cậu Bé Lệch vốn là con vua Hùng, sinh ra miệng bị lệch, tay bị khoèo khiến nhà vua sợ hãi cho thả bè trôi sông. Cậu mất, về ngự tại Suối Mỡ nên được dân chúng phụng thờ. Các Cậu Bản Đền về đồng mặc áo xanh.