Nhân vật anh Pha trong Bước đường cùng

CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC PHÊ PHÁNTRONG “BƯỚC ĐƯỜNG CÙNG” CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN1. Tác giả1.1. Cuộc đờiNguyễn Công Hoan sinh ngày 6/3/1903 tại Hưng Yên - mất ngày6/6/1977 tại Hà Nội] là một nhà văn, nhà báo, thành viên Hội nhà văn ViệtNam.Nguyễn Công Hoan quê ở làng Xuân Cầu, tổng Xuân Cầu, huyện VănGiang, phủ Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh [nay thuộc xã Nghĩa Trụ, huyện VănGiang, tỉnh Hưng Yên]. Ông sinh trong một gia đình quan lại xuất thân Nho họcthất thế. Trong gia đình, từ nhỏ Nguyễn Công Hoan đã được nghe và thuộc rấtnhiều câu thơ, câu đối và những giai thoại có tính chất trào lộng, châm biếm, đảkích tầng lớp quan lại. Điều đó ảnh hưởng mạnh mẽ đến phong cách vănchương của ông sau này. Ông có ba người em trai đều tham gia hoạt động cáchmạng và giữ cương vị quan trọng là Nguyễn Công Miều [Lê Văn Lương] Ủyviên Bộ Chính trị, Nguyễn Công Bồng nguyên Phó Tổng Giám đốc Nha Côngan và Nguyễn Công Mỹ nguyên Tổng Giám đốc đầu tiên của Nha bình dân họcvụ.Năm 1926, ông tốt nghiệp cao đẳng sư phạm, làm nghề dạy học ở nhiều nơi[như Hải Dương, Lào Cai, Nam Định,...] cho đến khi Cách mạng tháng Tám nổra. Nguyễn Công Hoan viết văn từ sớm, tác phẩm đầu tay Kiếp hồng nhan [viếtnăm 1920, được Tản Đà thư điếm xuất bản năm 1923] là một đóng góp cho nềnvăn xuôi Việt Nam bằng chữ Quốc ngữ.Sau Cách mạng tháng Tám, ông giữ chức Giám đốc kiểm duyệt báo chí Bắc Bộ,kiêm Giám đốc Sở Tuyên truyền Bắc Bộ. Sau đó ông gia nhập Vệ quốc quân,làm biên tập viên báo Vệ quốc quân, giám đốc trường Văn hóa quân nhân, chủnhiệm và biên tập tờ Quân nhân học báo. Ông là đảng viên Đảng Lao động ViệtNam từ năm1948. Năm 1951 ông làm việc ở Trại tu thư của ngành giáo dục,biên soạn sách giáo khoa và sách Sử Việt Nam hiện đại từ Pháp thuộc đến năm1950 dùng cho lớp 7 hệ 9 năm. Ông cũng viết bài cho báo Giáo dục nhân dân,cơ quan ngôn luận đầu tiên của Bộ Quốc gia giáo dục lúc bấy giờ. Từ sau năm1954, ông trở lại nghề văn với cương vị Chủ tịch Hội nhà văn Việt Nam [khóađầu tiên 1957 – 1958], ủy viên Ban Thường vụ trong Ban Chấp hành Hội nhàvăn Việt Nam các khóa sau đó. Ông cũng là ủy viên Ban chấp hành Hội liênhiệp Văn học Việt Nam, chủ nhiệm tuần báo Văn [tiền thân của báo Văn nghệ].Nguyễn Công Hoan mất ngày 6 tháng 6 năm 1977 tại Hà Nội. Tên ông được đặtcho một phố ở Hà Nội, đoạn giữa hai phố Ngọc Khánh và Nguyễn ChíThanh.Tại thành phố Đồng Hới, Quảng Bình có con đường mang tên NguyễnCông Hoan ở phường Bắc Lý. Nguyễn Công Hoan được tặng Giải thưởng HồChí Minh về Văn học nghệ thuật năm 1996.1.2. Sự nghiệp sáng tác••••••••••••••••••••••••Ông để lại một di sản nghệ thuật với hơn 200 truyện ngắn, gần 30 truyệndài và nhiều tiểu luận văn học, các tác phẩm chính của ông là:Kiếp hồng nhan [truyện ngắn, 1923]Răng con chó của nhà tư sản [truyện ngắn, 1929; đăng Annam tạp chí số 23 năm1931 với nhan đề Răng con vật nhà tư bản]Hai thằng khốn nạn [truyện ngắn, 1930]Thật là phúc [truyện ngắn, 1931]Người ngựa, ngựa người [truyện ngắn, 1931]Thế là mợ nó đi tây [truyện ngắn, 1932]Xin chữ cụ nghè [truyện ngắn, 1932]Tắt lửa lòng [truyện dài, 1933]Lá ngọc cành vàng [tiểu thuyết, 1934]Kép Tư Bền [tập truyện ngắn, 1935]Cô làm công [tiểu thuyết, 1936]Oẳn tà roằn [truyện ngắn, 1937]Vợ [truyện ngắn, 1937]Bước đường cùng [tiểu thuyết, 1938]Tinh thần thể dục [truyện ngắn, 1939]Phành phạch [truyện ngắn, 1939]Cái thủ lợn [tiểu thuyết, 1939]Nông dân và địa chủ [truyện ngắn, 1955]Tranh tối tranh sáng [truyện dài, 1956]Người cặp rằng hầm xay lúa ở ngục Côn Lôn 1930 [1960]Hỗn canh hỗn cư [truyện dài, 1961]Đống rác cũ [tiểu thuyết, 1963]Ðời viết văn của tôi [hồi ký, 1971]Tuyển tập Nguyễn Công Hoan [3 tập, Nhà xuất bản. Văn học, 1983 - 1986]Năm 1936, truyện dài Tắt lửa lòng của ông đã được Trần Hữu Trang chuyển thểthành vở cải lương nổi tiếng Lan và Điệp.Nguyễn Công Hoan là một trong những nhà văn tiêu biểu của văn họchiệu thực phê phán Việt Nam. Nhiêu tác phẩm của ông được đưa vào chươngtrình giáo dục phổ thông.Từ điển bách khoa Việt Nam đánh giá rằng: “Có thể nói Nguyễn CôngHoan là ngọn cờ đầu của văn học hiện thực phê phán Việt Nam... Nguyễn CôngHoan đến với chủ nghĩa hiện thực bằng văn học trào phúng. Từ những truyệnđầu tiên, ông đã tìm đề tài trong những người nghèo khổ, cùng khốn của xã hội.Đa số nhân vật phản diện của ông đều thuộc tầng lớp thượng lưu giàu có vàquan lại, cường hào. Toàn những cảnh xấu xa, bỉ ổi, những chuyện bất công,ngang ngược, những con người ghê tởm, đáng khinh bỉ. Nguyễn Công Hoan tạora những tình huống bất ngờ, rồi phá lên cười và làm cho người khác cườitheo, nhưng ngẫm lại thật thương tâm đau xót.”Ngoài sáng tác, những bài tiểu luận, phê bình văn học của ông cũng đượcđánh giá cao vì có cái nhìn, cách tiếp cận sắc sảo về các tác giả văn học ViệtNam.2. Yếu tố hiện thực phê phán trong “Bước đường cùng” của Nguyễn CôngHoan2.1. Tác phẩm“Bước đường cùng” đánh dấu đỉnh cao về tư tưởng của nhà văn NguyễnCông Hoan và là một trong những tác phẩm tiêu biểu của văn học hiện thực phêphán Việt Nam trước Cách mạng.Chủ đề: phản ánh số phận của những người nông dân thấp cổ bé họngkhông có tiếng nói trước thế lực của đồng tiền, bị đồng tiền đẩy vào bước đườngcùng. Bị bốc lột do giai cấp thống trị [quan lại, tay sai,..] chèn ép, gánh chịu sốphận nghèo nàn, đói túng.Đề tài: Hiện thực xã hội thực dân nửa phong kiến đầy bất công, cám dỗ,số phận đau khổ của người nông dân. Thế lực của đồng tiền lên ngôi, đạo lí giữangười với người ngày càng mất giá trị, con người phải chạy đua với miếng ăn,lãi tiền, thuế, cả dịch bệnh hoành hành cùng cái đói.2.1.1. Hoàn cảnh sáng tácBản thân Nguyễn Công Hoan từng cho biết: Thời gian ấy [1938], vì cómối quan hệ gần gũi với những anh em chính trị phạm cũ, trong đó có nhữngngười cộng sản [ông là công chức duy nhất của chính quyền thực dân dám cómặt trong đám cưới của Phan Đình Khải, tức đồng chí Lê Đức Thọ sau này],nên Nguyễn Công Hoan bị mật thám Pháp theo dõi gắt gao. Rốt cục, dù khônghề mắc mớ gì trong quá trình dạy học, ông vẫn bị thuyên chuyển từ một trườngở Nam Định lên một trường ở Trà Cổ [Móng Cái, Quảng Ninh], việc bấy giờ bịcoi như một sự "đày ải". Nguyễn Công Hoan rất bức xúc. Ông phản ứng: "Màyđã khỏe đổ cho ông là cộng sản, thì ông cộng sản cho mày xem". Vậy là ôngviết tiểu thuyết "Bước đường cùng".Viết "Bước đường cùng", tác giả đã lường trước hậu quả là sách sẽ bịcấm. Thậm chí, người viết còn bị truy tố. Nhưng ông không sợ. Ông nghĩ, nếubị nặng lắm thì ông cũng chỉ lãnh án từ một tới năm năm tù. Khi trở về, ông sẽlại viết văn.Nguyễn Công Hoan đã viết cuốn sách trong tâm trạng "viết ngày viếtđêm, viết cho chóng xong để còn đi chơi nhiều nơi, trước khi ra "an trí" tại TràCổ". Ông kể: "Vừa nghĩ, vừa viết, vừa sửa, tôi đã hoàn thành cuốn truyện trong16 hôm [1/16 tháng 7 năm 1938]. Vì đã ngồi trước cái bàn cao quá tầm tay liềntrong nửa tháng để viết, nên phải dùng nhiều gân sức, tôi đã bị sái bả vai bênphải đến ba năm. Mấy năm nay, vì tuổi cao, sức yếu, đến mùa rét, hoặc gặpthời tiết ẩm thấp, bệnh ấy lại trở thành tật".2.1.2. Tóm tắt tác phẩmPha, một nông dân nghèo bị Trương Thi – người hàng xóm không tốt bỏbã rượu vào ruộng rồi báo Tây đoan về bắt. Nhưng Thi bỏ lầm vào ruộng NghịLại, một địa chủ lớn trong vùng. Pha thoát nạn. Nghị Lại xúi Trương Thi kiệnPha, rồi lại xúi Pha kiện Trương Thi, hứa cho cả hai người vay tiền lo kiện vànói lót với quan cho cả hai! Pha lên huyện hầu kiện, bị lính lệ hạch sách, đánhđấm, cướp giật, lại bị quan ra lệnh tống giam vì không mang tiền “lễ”. Đến khivợ đem tiền đến, anh mới được tha về. Nghị Lại đến dụ dỗ, Pha lại phải vaythêm lão hai chục để “tạ quan”! Bá Tân, người anh vợ có chữ nghĩa của Pha,bàn với Pha tìm cách trả kỳ được món nợ của Nghị Lại. Nhưng lão đã có chủ ý,nhất định chưa nhận. Vụ thuế đến, lính cơ về làng, tróc nã, bắt trói, cùm kẹp;Quan huyện về đốc thuế, đem lính vào từng nhà, cướp trâu, vơ vét đồ đạc, tiềnbạc...! Sau vụ thuế, nhiều gia đình nông dân khánh kiệt, trong khi Nghị Lại vàbọn kỳ hào kiếm hàng trăm. Vợ chồng Pha phải đến làm thuê cho Nghị Lại, vấtvả quần quật mà cơm độn cà thiu không đủ no. Chị Pha về ốm nặng, Pha lạiphải đến vay thóc Nghị Lại để ăn. Vợ anh vẫn ốm, không có tiền mua thuốc, chỉuống mấy thứ lá linh tinh, rồi lễ bái, chạy mồ... Anh phải đến phục dịch nhàNghị Lại, rồi bị đòn, bị đuổi oan ức. Nước sông lên to, Pha và hàng trăm nôngdân phải đi hộ đê, trong khi vợ con nhịn đói. Rồi nạn dịch tả. Chị Pha chỉ vìkhông chịu tiêm chủng đã chết về dịch. Đã thế, Pha còn bị “làng” bắt vạ vì chorằng anh “hỗn xược với thần” để làng bị dịch! Đứa con của anh cũng chết nốt,chỉ còn mình anh trơ trọi, túng đói...Theo Nguyễn Công Hoan tự nhận xét, sở trường của ông là truyện ngắnchứ không phải tiểu thuyết. Ông nói ông thích viết truyện ngắn hơn tiểu thuyết:"Tôi chỉ viết truyện dài khi nào tôi lười tìm đề tài để viết truyện ngắn". Tuynhiên, với không ít nhà nghiên cứu, phê bình văn học, tiểu thuyết "Bước đườngcùng" vẫn là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của đời văn NguyễnCông Hoan. Cuốn sách từng được đưa vào giảng dạy trong nhà trường và đượcghi nhận như một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất của dòng văn học hiệnthực phê phán giai đoạn 1930-1945.2.2. Yếu tố hiện thực phê phán trong tác phẩm2.2.1. Khái niệmKhái niệm chủ nghĩa hiện thực: Thuật ngữ chủ nghĩa hiện thực dùng đểxác định mối quan hệ giữa tác phẩm văn học đối với hiện thực, bất kể tác phẩmđó là của nhà văn thuộc trường phái hoặc khuynh hướng văn nghệ nào. Với ýnghĩa này, khái niệm chủ nghĩa hiện thực gần như đồng nghĩa với sự thật đờisống, bởi lẽ tác phẩm nào cũng phản ánh hiện thực.Khái niệm chủ nghĩa hiện thực phê phán: là nhấn mạnh khuynh hướngphê phán, tố cáo trong tác phẩm của các nhà văn hiện thực lớn trong văn học thếgiới thế kỉ XIX. Những tác phẩm đó vừa phân tích với tinh thần phê phán toànbộ hệ thống các quan hệ xã hội, vừa trính bày các hiện thực mâu thuẫn giữa chếđộ tư sản với những chuẩn mực nhân tính đúng như nó có trong thực tế.2.2.2. Nguyên tắc sang tác- Nguyên tắc lịch sử cụ thể- Nguyên tắc điển điển hình hoá+ Tính cách điển hình+ Hoàn cảnh điển hình-Nguyên tắc khách quan+ Logic nội tại: chủ quan và khách quan+ Tính thi pháp: quá khứ, hiện tại, tương lai+ Nhân vật nổi loạn Từ các nguyên tắc trên, nhóm sẽ đi sâu vào phân tích Chủ nghĩa hiện thựcphê phán trong tác phẩm “Bước đường cùng” dựa theo nguyên tắc cơ bảntrong sáng của chủ nghĩa hiện thực phê phán.2.2.2.1. Nguyên tắc lịch sử cụ thể trong tác phẩmNguyên tắc lịch sữ cụ thể: là tình hình xã hội với những mâu thuẫn gaygắt, bối cảnh xã hội trong thời gian tác phẩm ra đời. Giúp các nhà văn phản ánhđược cuộc sống một cách chân thực, sinh đông.Tiểu thuyết Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan được sáng tác vào thờigian 1938, khoảng thời gian này xã hội ta trong bối cảnh xã hội thực dân nữaphong kiến. Người nông dân nghèo nàn chịu nhiều sự áp bức bóc lột. Mâu thuẩngiữa địa chủ và nông dân trong xã hội bấy giờ là chính. Điển hình là nhân vậtPha được khắc họa 1 cách hết sức chân thật. Vì không mua được ruộng của Phavà trương Thi mà Nghị Lại đã hãm hại, bày mưu tính kế để Pha, trương Thi mấtruộng đất vì lãi suất cao,vì bệnh dịch, vì cái nghèo mà Pha mất vợ con. Songsong đó, ta cũng thấy rõ được mâu thuẫn giữa dân tộc Việt Nam với thực dânPháp.Cụ thể là cái nghèo của người nông dân được khắc họa rõ nét trong tácphẩm:“- Nhà ấy cũng như phần nhiều nhà trong làng chúng ta, nó là hai cái máilợp tranh, hờ hững úp trên những bức vách thấp lè tè và mỏng mong rính. Nócó hai gian ngoài và một gian buồng, mà đầu nhà và dưới có rãnh nước đenđặc và nổi váng dùng làm chổ đun nấu.”Hay bóc lột sức lao động vợ chồng Pha của bà Nghị mặc cho công sức củahọ bỏ ra rất nhiều nhưng lại xét nét, khâu nệ, trả công rất ít:- “Mọi năm , công đàn ông tao trả bảy tám xu một ngày, đàn bà ba bốn xu.Nhưng năm nay, thuế má cao, quan phải nộp những sáu bảy chục, mà chúngbay chỉ mất có mỗi một đồng, cho nên tao phải hạ công cho chúng mày xuống.Mày thì tao có thể trả được năm xu, thế là hậu lắm rồi, còn vợ mày, tao trả choba xu hôm đầu lấy may,. Còn mai thì bảo vợ mày ở nhà.”Cũng như khi Pha vay thêm bạc để lo bệnh cho vợ con, ông Nghị ép lấythóc rồi đánh lãi cao, ép người nông dân như Pha dù không muốn nhưng vẫnđành lòng chịu:- “ Chỗ đầy tớ, tao tính rẻ cho mày bảy hào một thùng. Ngoài thì phải bảyhào rưỡi. Thế nghĩa là cũng như mày vay tao ba đồng rưỡi.”Khi đã thực hiện đươc thủ đoạn của mình, ông Nghị lại thể hiện bản chấtcủa mình, đại diện cho giai cấp thống trị trong xã hội bấy giờ:“ Hôm sau, chị Pha cắt cơn, nhưng anh lại bị ông Nghị gọi đến, đánh chomột trận thực đau rồi đuổi đi, không cho làm nữa. Ông rất giận:- Giá mày tử tế hẳn hoi như người ta, thì hôm qua mày nhận là mày lấy, cóphải người ngoài, người ta đỡ cười cho chủ mày không?Ông hẹn cấm cửa anh, và bắt anh phải trả năm thùng thóc vừa vay hômtrước. Anh khóc mếu lạy van, song không ăn thua. Sau cùng phải bắt vợ ốmxanh ốm gầy bế con đến ông Nghị ,cả nhà thụp xuống đất tế sống ông, ông mớitha.”Số phận của những người nông dân càng bi thảm hơn trước bệnh dịch tảhoành hành, đã nghèo đói không có miếng ăn mà phải đóng tiền tiêm thuốc, vìkhông có tiền phải trốn tim và chết: “nguyên chị yếu, lại ăn bậy ở bẩn, khôngtiêm phòng nên thần dịch tả đã mang chị đi sau một trận thượng thổ hạ tả cóvài giờ đồng hồ.”Điều tất yếu trong cái xã hội bất công bấy giờ , khi con người ta bị ép vàocon đường cùng họ tất nhiên phải đứng lên chống lại cái ác, cái bất công, cái tànnhẫn.Anh Pha cũng điển hình cho người nông dân trong lịch sử lúc bấy giờ:“ Nói chưa dứt lời, anh bị ba người lính quay lại , biết thế nguy , anh hăngtiết , nhất định liều, chống cự cho đến cùng . Anh vớ được chiếc đòn càn xôngvào Nghị Lại phang một cái thật mạnh vào đầu :- đồ ăn cướp.”=> Qua đó, ta thấy được hình ảnh người nông dân được Nguyễn CôngHoan khắc hoạ chi tiết, lẫn hoàn cảnh lịch sử cụ thể lúc bấy giờ để ta có cái nhìnsâu rộng, chân thực hơn về giai đoạn 1930 – 1945. Để cảm thông, và thụ đượcgiá trị nhân đạo của nhà văn gửi gấm, tình cảm của nhà văn trước số phận conngười.2.2.2.2. Nguyên tắc điển hình hoá: : Nguyên tắc điển hình hóa trong văn xuôihiện thực phê phán là phương pháp nghệ thuật tiêu biểu của dòng văn học này.Nó là một kiểu xây dựng nghệ thuật mới, góp vào tiến trình hiện đại hóa nềnvăn học Việt Nam, đặc biệt là khám phá mâu thuẫn của thời đại.Tính cách điển hình:Khái niệm:- Tính cách điển hình: là tính cách vừa đảm bảo tính chung, vừa đảm bảo tínhriêng. Không chỉ mang cảm quan lịch sử, chủ nghĩa hiện thực còn thể hiện caođộ tinh thần phân tích, cả phân tích xã hội lẫn phân tích tâm linh, thế giới bêntrong con người.- Tính chung đòi hỏi tính cách của nhân vật phải tiêu biểu cho “các giai cấp vàcác trào lưu nhất định, do đó, tiêu biểu nhất định cho các tư tưởng nhất địnhcủa thời đại”.- Tính riêng: Mỗi nhân vật phải được thể hiện sinh động từ lí lịch, dáng vẻ, chođến ngôn ngữ, hành động, đặc biệt là “nhân vật cần có những nét đặc trưng,những nét tính cách nổi bật, những cá tính”Khi xây dựng nhân vật chính diện mặc dù chưa có gì sâu sắc lắm nhữngbiểu hiện một cái nhìn đúng đắn, một thái độ trung hậu, thông cảm của tác giả.Không phải không có lý do khi Nguyễn Công Hoan viết trong Đời viết văn củatôi. “Nhân vật quen thuộc của tôi đều là những nhân vật xấu trong xã hội thuộcPháp. Họ là bọn nhà giàu, cậy quyền thế mà áp bức bóc lột người nghèo. Họ làquan lại, địa chủ, là tư sản, tiểu tư sản líp trên. Vẽ họ tôi tìm đủ các nét nhơbẩn về vật chất cũng như về tinh thần. Còn nhân vật chính diện thì tôi thườngchỉ tả họ qua ngôn ngữ, cử chỉ để thấy được con người của họ”.Tính chung [nhân vật Nghị Lại]Miêu tả tư cách hèn hạ của bọn quan lại là sở trường của Nguyễn CôngHoan, chỉ cần qua vài nét là nhân vật hiện lên sinh động từ diện mạo, cử chỉ,tâm lý, tính cách khiến cho người đọc có ngay ấn tượng xấu về chúng. Dưới conmắt của nhà văn, quan lại thời Pháp toàn là những người xấu xa, nhơ nhuốc vềhành động cũng như đạo đức, lương tâm. Đối với tính cách của nhân vật,Nguyễn Công Hoan chú ý miêu tả ngay từ diện mạo bên ngoài.Trong Bước đường cùng, nhân vật quan huyện nổi lên là một ông quanchuyên ăn đút lót, tàn nhẫn, coi dân như rơm rác. Quan bắt đầu buổi làm việc làđánh tổ tôm, suốt buổi cũng đánh tổ tôm và cuối cùng cũng không rời ván tổtôm.+ Khi Pha vào hầu kiện, trình bức thư của Nghị Lại thì thấy: “Quan vừađọc thư, vừa với tay vào cái đĩa không ở góc bàn. Ngài vét mấy lượt chẳngđược gì. Bỗng ngài ngẩng lên nhìn vào Pha, ngạc nhiên hỏi: - Đâu ?” Té ra Phaquên đặt vào đĩa năm đồng bạc, khoản tiền trình theo lệ nhà quan. Chả thèm úpmở nữa, quan nói thẳng, giọng xẳng gắt: “Mày đừng láo. Ông Nghị viết cả chotao là mày trình tao năm đồng và tạ tao hai mươi, vì thế ban nãy tao mới nóitha cho mày”.Khi biết Pha không đem đủ tiền, tên quan sai línhtúm cổ Pha xuống trại giam, bởi vì “vào cửa quan không có lối nói bằng nướcdãi”.Tính riêng [nhân vật Nghị Lại]Miêu tả chân dung Nghị Lại lại hoàn toàn khác, ở nhân vật Nghị Lại là mộtthân hình còm cỏi trơ xương của một kẻ chuyên hút bàn đèn qua bức chân dungtruyền thần rất ấn tượng. Bằng nghệ thuật phóng đại, châm biếm một cách sâucay chân dung con người Nghị Lại hiếm, nhưng xương của ông rất nhiều: “vìông cởi trần nên để lộ ra một thân thể gầy còm rất đáng thương, tưởng chừngnhư cả bộ xương xộc xệch ấy chỉ dính vào nhau một cách lỏng lẻo và va vàođâu một tí là cái thân bẹp dúm dó khó lòng nắn cho nó nguyên hình”… “da lạixanh xanh, dòng dõi một giống người thuộc chủng tộc thứ sáu trên toàn cầu…,hai mi mắt thì húp híp…”Nguyễn Công Hoan xây dựng nhân vật Nghị Lại khá thành công có ýnghĩa điển hình bên cạnh Nghị Quế [Tắt đèn], Nghị Hách [Giông tố]. SongNghị Lại có diện mạo riêng từ ngoại hình đến đời sống đạo đức, cách thức bóclột người dân có giá trị điển hình về một tên địa chủ gian ác. Đây là nhân vật tậptrung sự khám phá tài tình nhân vật phản diện trong sở trường sáng tác củaNguyễn Công Hoan.Tính chung [nhân vật Pha]Trong tác phẩm Nguyễn Công Hoan còn xây dựng thành công nhân vậtchính diện Pha. Chân dung anh Pha điển hình cho người nông dân trước cáchmạng: hiền lành, khờ khạo, thật thà, ngu ngơ, số phận cực khổ, bị áp bức bóc lộtthậm tệ, là nạn nhân tàn bạo bị đẩy đến bước đường cùng thê thảm.Chân dung anh Pha được nhà văn dõi theo từng bước hoạn nạn đến vớianh một cách dồn dập… Hình ảnh Pha thấp cổ bé họng làm cho người đọc thấmthía được sự bất công trong xã hội cũ. Nguyễn Công Hoan đã xây dựng mộtmẫu người nông dân trước cách mạng. Một mẫu người bị áp bức, đè nén, nhưngdần dần giác ngộ cách mạng và có ý thức đấu tranh. Tuy chân dung nhân vậtcòn có chỗ sơ lược, tính cách còn bị thúc ép bởi ý định chủ quan của tác giảnhưng qua diễn biến của công chuyện, qua sự phát triển của các sự kiện ta vẫnthấy hình ảnh anh Pha – một nông dân hiền lành hiện lên bằng xương bằng thịtđầy sống động.Anh Pha tuy chưa được cá thể hóa cao độ nhưng đã mang đầy đủ nhữngnét bản chất, điển hình cho một bộ phận nông dân bị bọn địa chủ, quan lại đẩyvào con đường bần cùng, phá sản.Tính riêng [nhân vật Pha]Quá trình chuyển biến của Pha là một con người nhút nhát cả tin và coiNghị Lại như một ân nhân đến một con người có suy nghĩ, mạnh bạo, thù ghétvà đánh Nghị Lại. Từ chỗ cúi đầu, gãy tai: “bẩm quan lớn”, “thưa quan lớn”với một sự kính trọng và sợ hãi, dần dần Pha đã dám đương đầu với Nghị Lại.Trước mặt tên địa chủ hống hách, định gặt lúa ruộng anh, anh nói thẳng: “Quanđể sau vụ gặt hãy hay, vì lúa của con cấy, con có quyền gặt”. Nghị Lại giơ taytoan tát nhưng Pha chống lại: “Ông không có phép đánh tôi. Ông ăn hiếp vừachứ!”Sau khi công khai gặt lúa về nhà và trước thái độ hung hãn của Nghị Lại,Pha đã xông vào, phang chiếc đòn càn thật mạnh vào đầu hắn và hét lên: “Đồăn cướp”. Đây không còn là sự phản kháng mù quáng liều lĩnh của kẻ cùngđường bế tắc. Bị trói khiêng đi, biết chắc chắn sẽ bị tù tội song Pha không tuyệtvọng. “Trông đôi môi mím chặt, thì biết rằng không phải vì đau mà anh khôngnói, nhưng chính là anh muốn nuôi trong lòng một mối hận nghìn năm”. Anhcòn nói với những người bạn đi theo anh. “Tôi không ở làng nữa. Tôi khôngcòn gì ở làng nữa. Ngày này sang năm, các anh sẽ biết đến chuyện của tôi”.Anh đang nghiền ngẫm một đường đi.Tính cách của nhân vật đã được tác giả đẩy đến mức phát triển cao nhất.Tai họa dồn dập đến với gia đình Pha, kinh nghiệm xương máu của anh nhữngkhi chạm trán với Nghị Lại, quan huyện, nha lại, lính tráng, cường hào, là cơ sởthực tế để anh có thể chuyển biến về nhận thức, tư tưởng. Sự tiếp xúc giữa Dự,Tân, Hòa là những người hiểu biết hơn anh đã thúc đẩy sự chuyển biến đó từkhả năng đến hiện thực. Vì vậy hành động chống đối của Pha không phải là mộthành động tự phát trong giây lát. Đó là một hành động hiếm có, mang tính tíchcực trong văn học trước cách mạng.Hoàn cảnh điển hình:Khái niệm: là hoàn cảnh tái hiện bối cảnh lịch sử của một xã hội nhất định,phản ánh bản chất hay khía cạnh của một xã hội.Tiểu thuyết Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan được sáng tác vàothời gian 1938, khoảng thời gian này xã hội ta trong bối cảnh xã hội thực dânnữa phong kiến. Người nông dân nghèo nàn chịu nhiều sự áp bức bóc lột. Mâuthuẩn giữa địa chủ và nông dân trong xã hội bấy giờ là chính.Hình ảnh Chí Phèo trong truyện ngắn cùng tên của Nam Cao, Bính trong BỉVỏ, chị Dậu trong Tắt Đèn của Ngô Tất Tố hay Pha trong Bước Đường Cùngcủa Nguyễn Công Hoan. Họ ban đầu là những con người lương thiện, thật thà,hiền lành nhưng rồi cũng vì sống trong xã hội thống trị của bọn thực dân thốinát, xã hội bất công muôn hình vạn trạng; sự áp bức, bốc lột của giai tầng thốngtrị, sự nhiễu nhưng của bọn quan lại, cường hào đã đẩy họ vào con đường bầncùng.Pha như bao nhân vật điển hình khác sống trong xã hội thực dân nửa phongkiến bị chà đạp, bị hắt hủi chỉ vì đồng tiền mà bọn địa chủ trở nên lố bịch, nhơnháo:- Đồng tiền khiến bọn thống trị như Nghị Lại trở nên tham lam, vơ quétđến cùng sức kiệt người nông dân:“Ông giàu có một cách hỗn láo. Tiền thóc, ruộng nhà của người khác, lọtvào tay ông dễ dàng như trở bàn tay” với “Những bàn ghế, tranh ảnh cùngtrăm thứ trang hoàng trên tường”- Sống trong hoàn cảnh mà bọn địa chủ, cường hào lắm mưu mô, xảo huyệtvà đầy gian trá:+ Lừa gạt Trương Thi kiện Pha : “Mày về gọi chồng mày mau đến đâytao vẽ cách cho mà làm”+ Hay đến nhà Pha bày mưu kiện lại Trương Thi: “Cho nên tao tưởngmày theo kiện, rồi kiện lại nó, chứ có đứa hàng xóm như thế, thực lànguy hiểm. Hiện nay còn nhà mà ở, còn ruộng mà cày, nhưng biết đâumai đây, vì một hủ rượu của nó mà mày không những khánh kiệt mà cònbị tù tội. Cho nên tao định đến đây bàn với mày, là tao cho mày tiền đểmày kiện lại nó”, “Mày ngại không có tiền à?...Tao cho mày vay.”- Sống trong xã hội với trăm ngàn thứ thuế, vơ vét, cướp giật người nôngdân một cách trơ tráu:+ Khi ông Hách dịch gọi: “Mới mau rồi nổi trống lên, gọi khan thủ vàtuần hạ ra đây. Gậy, giáo,…” hay “Hai người lính sang những nhà bêncạnh, bất cứ có người hay vắng, họ cũng cứ vào. Họ lấy những cây nếngỗ, nồi đồng, họ bắt cả lợn, nghĩa là tất cả đồ đạc đáng giá từ một hàotrở lên”- Họ bị chà đạp một cách không thương tiếc:+ Khi Pha bị đánh đập, chửi mắng một cách oan ức: “Nhưng anh bị ôngNghị gọi đến, đánh cho một trận thực đau rồi đuổi đi, không cho làmnữa”. Từ nguyên tắc điển hình hoá, ta thấy được nhân vật Pha được NguyễnCông Hoan xây dựng mang hơi thở, hình ảnh của người nông dân lúc bấygiờ, Pha điển hình cho tầng lớp bị trị, nông dân bị ép bức, bốt lột. Songsong đó, ta thấy được tinh thần tương trợ khi khó khăn, tính cao đẹp củangười nông dân Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945.2.2.2.3. Nguyên tắc khách quan- Logic nội tại:Chủ quan:+ Tác giả xây dựng tình huống để Pha và trương Thi xảy ra mâu thuẫnrồi dẫn đến bi kịch mất ruộng đất, nợ nần.+ Tác giả cũng cho Pha đượ nhiều lần khấc lãi để nhân vật được chịu sựlam lũ => nhân vật nếm trải.+ Để chị Pha vào nhà lao thăm a Pha, đưa anh Pha 3 đồng để chạy tội ratù.+ Sắp xếp cho nhân vật được nổi loạn chống lại bọn cường hào, quan lạiáp bức bốc lột [Pha, Thi, San cùng nhau hợp sức để thu hoạch vụ mùamặc những lời đe doạ]. Giá trị nhân đạo nhà văn cảm thông, thương xót cho người nông dântrong xã hội.-- Tính khách quan [điều tất nhiên]:+ Cảnh bọn nghị lại, tây đoan, quan lại, tay sai ức hiếp nhân dân, cảnhthuế lãi suất cao [ vay 5 thùng lúa phải trả 10, 8 xòng được 12 thùng phảinộp 10 thùng]+ Cách quan lại hà hiếp lấy đất của dân với giá rẻ bèo, cho vay nhưngkhông nhận trả chỉ nhận lãi => đó là điều tất yếu trong xã hội lúc bấy giờ.+ Người nông dân không được hưởng tự do hạnh phúc, vừa khổ sở lothuế, lãi, vừa chống chịu bệnh dịch => gánh chịu mọi bất công trong xãhội.Tính thi pháp:Qúa khứTiêu biểu là nhân vật Pha, một người nông dân hiền lành, chất phát,nghèo khó, chịu làm ăn, cha mẹ Pha thì mất sớm chỉ còn lại ba anh em làQuấy, Quậy, Hoà và Pha.“Nhà Pha ở đầu sớm Chũm Làng An Đạo, làm trong miếng đất thiênthẹo, rộng độ mươi bước, đất của ông bà nhạc vợ cho lúc mới cưới vợ.Từ khi ăn riêng anh ấy dúm lấy một cái nhà.”Tác giả đưa ra khá nhiều chi tiết để nói lên sự khó khăn của Pha lúc anhcó vợ và khi vợ sinh phải ở trong ngôi nhà chật chội, ẩm thấp: “Máitranh đầy mạng nhện rũ lũng xuống hàng tràng, là chỗ hứng được nhiềunước mưa và tiện thể cho chảy vào nhà tong tỏng”. Cuộc sống như thếkhó khăn như thế, mà khi có con thì gia đình Pha lại càng khó khăn hơn.Qua đó, cho thấy Pha là một người có quá khứ không mấy sung sướng,xétngay cả lúc chưa có vợ và có con cũng thế, cuộc sống chật vật khó khănnhư thế của Pha cũng là tầng lớp nghèo khổ, đại diện cho tầng lớp bị trịtrong xã hội phong kiến lúc bấy giờ.--Hiện tạiCuộc sống đã vô cùng khốn khó nhưng còn lại bị tầng lớp áp bức, bốc lộtđàn áp. Pha bị bắt nhốt vào tù trong, mệt mỏi nên anh ngủ thiếp đi, tronggiấc mơ anh chợt nhớ về vợ con. Đang sống ở hiện tại thì Pha lại tuỏngnhớ về cái quá khứ cùng vui và hạnh phúc bên vợ con của mình:“Anh thấy gian ngoài người ta thắp đèn ba dây. Thầy đội lẹ và bốn ngườinữa chân đầu vào ánh sáng đánh tổ tôm với nhau. Mỗi tiếng cười ròn rãcủa Thầy đội là một nhát dao nhọn đâm vào ngực anh.Anh cố ngủ, song không tài nào ngủ được. Lúc về sáng, anhn có chợpmắt hai ba dạo, nhưng lần nào cũng chiêm bao. Khi thấy như đang ở nhàvới vợ con. Khi thấy phải đày ra một nơi rừng rú nước độc. Cho nên lúctỉnh dậy, mình mỏi, hai chân đau liệt, anh bang hoàng nghĩ đến ngàymai.”Pha, một người nông dân nghèo khó, chất phát, chân lắm tay bùn nhưngcũng không thoát khỏi số phận bị tầng lớp thống trị đẩy vào bước đườngcùng, anh cũng cố gắng vùng dậy chống lại nhưng cuối cùng thì chả đượcgì ngoài nỗi đau mất vợ và con. Bế tắc, tuyệt vọng Pha quyết định rờikhỏi nơi đây dù cho mọi người có bảo anh ở lại. Sự mất mát quá lớn củaPha đẩy anh vào bước đường cùng nhưng sẽ có lối thoát“Tôi không còn gì ở làng này nữa, ngay này sang năm các anh sẽ biếtchuyện của tôi.”Tương laiKết thúc tiểu thuyết tác giả đã nêu lên một chi tiết rất ý nghĩa:“Pha giơ hai cách tay bị trói lên trời, nắm chặt bàn tay, run run vàongực để tỏ rõ nổi căm hờn, nghiến răng rồi nhắm mắt nghiền lại.”Nỗicăm hờn của Pha lên đỉnh điểm, anh không còn con đường để lựa chọn,có thể anh sẽ đứng lên để đấu tranh. Dù cho có bị dồn vào bước đườngcùng mất tất cả, nhưng con người vẫn phải sống, phải biết tạo dựng mộttương lai mới, không được chùng bước trước những khó khăn mà mìnhđã va vấp ở đâu đó trong cuộc sống.- Nhân vật nổi loạn: Là đỉnh cao của nguyên tắc khách quan và làhướng đi về sau của nhân vật mâu thuẫn với dự kiến chủ quan ban đầu của nhàvăn.Pha nổi loạn như sự phản kháng của một con người rơi vào bước đường cùng:+ Vợ con chết vì bệnh dịch, bị áp bức nên Pha mất cả tính hiền lành, sinh raliều lĩnh: “Anh nhất định không đi lại gì với Nghị Lại nữa. Có túng, anh bópbụng chịu đói”+ Trước sự hạch sách đến vô lí của bọn quan lại. Pha cùng San và Thi đoàn kếtđứng lên chống trả quyết liệt bọn cường hào: “Pha, Thi và San mỗi người cầmđòn sàn, chạy lại gần, hung hoãng toan đánh” như “Những thằng liều để sống”+ Chống trả Nghị Lại: “…Biết thế nguy, anh hang tiết, nhất định liều, chống cựcho đến cùng. Anh vớ được chiếc đòn càn xông vào Nghị Lại phang một cáithật mạnh vào đầu :- đồ ăn cướp.”+ Rồi sau đó cho dù bị đánh đập đến thừa sống thiếu chết, Pha vẫn thấy mình hảhê vì trả thù Nghị Lại: “Nếu có bị tù tôi không ân hận. Tôi đã đánh nó một đònhả giận.”Tóm lại, qua đó cho thấy dù cho có bị chà đạp, bị mắng chửi, bị đánh đậpnhưng những thân phận thấp cổ bé họng lại càng mạnh mẽ vùng lên. Họ nổidậy, vùng lên nhờ được giác ngộ lí tưởng, vào sự đoàn kết lẫn nhau cho dùtương lai còn bỏ ngỏ: “Pha giơ hai cánh tay bị trói lên trời, nắm chặt bàn tayrun run vào ngực để tỏ rõ nổi căm hờn, nghiến răng rồi nhắm nghiền mắt lại,kệ cho hai dòng lệ nó tuôn tràn ra, và kệ cho ba anh hem theo mình, không biếtđến đâu mới trở lại.” Từ nguyên tắc điển hình hoá, ta thấy được nhân vật Pha trong tác phẩmđược Nguyễn Công Hoang xây dựng rất thành công. Khi nhìn vào Phangười đọc cũng thấy được hình ảnh người nông dân lam lũ bước ra từtác phẩm.3. Nghệ thuật- Phản ánh những khía cạnh chân thực của đời sống:+ Hình ảnh đất nước Việt Nam 1938, người nông dân nghèo khó dưới ách ápbức bốc lột được thể hiện rõ nét trong tác phẩm. Nguyễn Công Hoan đã đi sâuvào hoàn cảnh cụ thể để tạo ra tác phẩm vô cùng sắc nét mang hơi hướng củahiện thực.+ Miêu tả cuộc sống của người nông dân, của những tên địa chủ, quan lại tay saivới nhiều tình huống khác nhau để bộc lộ bản chất của từng giai cấp, để ngườinông dân phải lam lũ, để nhận ra sự đoàn kết trong lực lượng nông dân đôngđảo.-Chất trữ tình+ Nguyễn Công Hoan luôn cố gắng bênh vực cho người nông dân thấp cổ, béhọng không chỉ trong “Bước đường cùng” mà còn nhiều tác phẩm khác.+ Hình ảnh người nông dân giúp đỡ lẫn nhau dù nghèo khó, tác giả cũng thểhiện tình cảm của mình khi miêu tả đến cảnh chết chốc [ cái chết chị Pha], miêutả những giọt nước mắt của người nông dân khi bị bốc lột, qua đó tác giả đã gửitình cảm của mình vào đó, sự bênh vực của ông cũng phải trở nên vô vọng trướchoàn cảnh lúc bấy giờ.-Miêu tả nhân vật+ Nhân vật trong “Bước đường cùng” được vẽ nên với nhiề nét tính cách khácnhau, tuỳ vào mọi hoàn cảnh mà bộc lộ từng khía cạnh trong tính cách.+Ngoại hình của nhân vật Pha được khắc hoạ nên không khác gì những ngườinông dân bấy giờ: da đen, người to con,… khi vào tù thì tiều tuỵ, lã người vì bịép dung thuốc phiện,.. => từng hoàn cảnh nét ngoại hình của nhân vật được thayđổi theo, mà ở đây Nguyễn Công Hoan đã làm cho Pha ngày càng có nét đixuống bởi sự áp bức bốc lột dã man dưới ách thống trị nửa phong kiến, nửa thựcdân đầy rong ruổi.+ Tâm lý, nội tâm nhân vật: về tâm lí, nội tâm của nhân vật cũng thay đổi theotừng hoàn cảnh nhất định. Tác giả đã cho nhân vật Pha chiến thắng cám dỗ làthuốc phiện bằng lí trí của mình, Pha đã ngẫm ra được rằng nếu mình nghiện nóthì sẽ làm khổ vợ con lẫn chính bản thân mình. Đó là sự bênh vực của nhà văncho nhân vật của mình. Trong lúc bị áp bức đến cùng cực, Pha đã hiểu đượcchân lí là mình đã mất hết vợ con, sống cũng bị áp bức thì mình phải biết làmgì, chẳng lẽ đứng yên để chịu. Nội tâm nhân vật luôn nghĩ đến vợ con, mọi đàyải trong nhà tù, lao động để trả lãi thì Pha đều nuốt chặt, dù bên trong anh đầynhững mâu thuẫn. Qua nghệ thuật trong tác phẩm ta thấy được sự tài tình của nhà văn, nétquan điểm riêng biệt của Nguyễn Công Hoan so với các nhà văn khác.Đồng thời cũng lên án xã hội thực dân nửa phong kiến đã áp bức bốc lộtngười nông dân đến bước đường cùng, số phận khổ đau, lênh đênh nhưnhân vật Pha, chị Pha, San, trương Thi trong tác phẩm “Bước đườngcùng”.