Bé đến giai đoạn tuổi mẫu giáo thường có khuynh hướng muốn độc lập, trưởng thành. Trẻ bắt đầu biết khám phá và rất tò mò. Sự phát triển tâm lý ở giai đoạn này có nhiều thay đổi, vì trẻ bắt đầu được hòa mình vào môi trường tập thể, đó là môi trường lớp học
Các yếu tố ảnh hưởng phát triển tâm lý của trẻ
Sự phát triển tâm lý của trẻ được chi phối bởi các yếu tố sau:
– Ảnh hưởng của nền văn hóa
– Ảnh hưởng của các hoạt động
– Ảnh hưởng của điều kiện sinh học [di truyền]
– Ảnh hưởng của giáo dục
Tâm lý của trẻ mẫu giáo
– Trẻ em bắt đầu có sự tiếp xúc với bên ngoài, giao tiếp với “ người lạ” khi các em bước vào độ tuổi đi mẫu giáo, bạn bè ở trường mẫu giáo là một thế giới vô cùng rộng lớn đối với trẻ thơ.
– Có rất nhiều em hứng thú với việc tới lớp vào mỗi sáng, nhưng trái lại cũng có rất nhiều em có tâm lý sợ tới trường. Mặc dù ở đó có bạn bè để chơi, có thầy cô, nhưng với các em, vẫn luôn sợ tới lớp. Thậm trí có những em nhỏ thường kêu với bố mẹ đau bụng vào sáng thứ 2, tuy nhiên triệu chứng này của các em cũng nhanh biến mất nếu như cha mẹ cho phép nghỉ học ở nhà buổi hôm đó.
– Rõ ràng đó là những dấu hiệu tâm lý của trẻ em sợ đi học. Nguyên nhân chính đó là các em chưa tìm thấy hứng thú trong việc đi học, hoặc cảm thấy sợ cô giáo, sợ bị bạn bắt nạt….
– Những em nhỏ nào có hứng thú với việc đi học ở trường mầm non thì trong kí ức của các em sau này, trường mầm non là một thế giới tuyệt vời, và rất nhiều kỉ niệm đẹp.
– Cũng trong giai đoạn này các em có hứng thú với việc khám phá thế giới xung quanh, tò mò và liên tục thắc mắc các vấn đề với cha mẹ. Nếu cha mẹ hiểu được tâm lý của con, và định hướng sẽ có thể đem lại nhiều hiệu quả tích cực.
– Ở giai đoạn từ 3 đến 6 tuổi này, trí tưởng tượng của trẻ phát triển mạnh và phần lớn thời gian của trẻ là chơi đùa. Trẻ chơi mà học và học mà chơi. Chúng tự nghĩ ra những trò chơi và chơi mãi không chán, đôi khi quên cả đi vệ sinh.
– Trẻ con ở lứa tuổi này không thích những trò chơi phức tạp, nhiều quy tắc. Những trò chơi ngắn sẽ thích hợp với trẻ ở lứa tuổi này vì khoảng thời gian chú ý, tập trung của trẻ không kéo dài.
– Trẻ thường bắt chước theo các nhân vật trên phim, kịch. Nhiều lúc cha mẹ sẽ cảm thấy vui vui vì nghe chúng lặp lại nguyên văn lời thoại các nhân vật mà chúng yêu thích. Chúng ca hát, múa, uốn éo thân hình như các ca sĩ, người mẫu trên ti vi trông rất ngộ nghĩnh và đáng yêu làm sao.
Trẻ em giai đoạn này [trẻ mẫu giáo] luôn muốn là trung tâm chú ý của người lớn. Khi trẻ làm được việc gì mà trẻ cho là rất “xuất sắc” nhưng với người lớn thì họ cho rằng rất bình thường, trẻ thường cáu giận, quấy khóc cho đến khi được người khác công nhận.Trẻ không thích bị chê trong tuổi này & rất dễ tủi thân, hay vùng vằng, làm mình mẩy để được dỗ dành. Hiểu được tâm lý của trẻ giai đoạn này, cha mẹ sẽ biết cách dạy dỗ trẻ tốt hơn.
Tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ đã có sự diễn biến phức tạp hơn so với tâm lý trẻ ở tuổi bế bồng. Lúc này, trẻ cũng có nhiều vấn đề về tâm lý hơn giai đoạn trước đó.
Cơ sở của sinh lý dẫn đến sự thay đổi tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ:
Giai đoạn này, não trẻ đã gần nặng bằng não người lớn [1200g ở tuổi thứ 3]. Tư thế đứng thẳng. Và những bước đi từ năm thứ nhất đến năm thứ 3 đã vững trãi hơn.
Tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ [1-3 tuổi]
– Giai đoạn này trẻ tiếp thu mạnh mẽ những thao tác với công cụ – đối tượng. Tri thức thực tiễn dần được hình thành trong não trẻ. Hành động của trẻ với các đối tượng được coi là thành tựu rõ rệt đầu tiên trong lứa tuổi này. Thông qua những hành động với các đối tượng xung quanh mình mà trẻ dần hình thành được những nhận thức cơ bản về chúng. Trẻ có xu hướng bỏ tất cả những gì nó cầm được vào mồm để tìm hiểu.
– Trí nhớ vận động của trẻ rất phát triển, đặc biệt là những thao tác với đồ vật. Trẻ hướng tới những đồ vật do con người tạo ra để tìm hiểu.Trẻ khám phá chúng theo hướng đây là cái gì?. Có thể làm gì với cái này?. Làm thế nào?… Nhờ đó trẻ thiết lập được mối tương quan giữa các đồ vật với nhau. Có thể nói đây là nét đặc trưng trong tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ.
Tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ
– Bắt đầu từ năm thứ 2, tư duy trực quan hành động của trẻ được phát triển. Trẻ học được cách kết hợp các động tác của nó để khám phá các vật xung quanh. Trẻ có thể tháo tung các đồ chơi của mình để xem bên trong nó thế nào.…
– Tư duy của trẻ lúc này mang tính tự kỷ, nhìn nhận sự việc một cách chủ quan. Tình cảm chi phối tâm tư trẻ. Ví dụ nếu vấp vào bàn bị đau, trẻ sẽ đổ lỗi cho bàn và đánh bàn.
– Sự phát triển về mặt ngôn ngữ là bước đột phá trong giai đoạn này.Tuy nhiên ngôn ngữ vẫn còn mang tính “vô định hình”. Sự biểu hiện ngôn ngữ của trẻ không giống người lớn. Trẻ có nói nhưng không phải ai cũng hiểu được.
Rối nhiễu tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ.
– Nếu trong giai đoạn này cha mẹ luôn ngăn cấm trẻ tìm hiểu, khám phá, thì trẻ hình thành thói quen lúc nào cũng quan tâm đến bản thân mình. Hoặc tìm mọi cách để thực hiện đúng yêu cầu của bố mẹ.
– Nếu đứa trẻ bị cha mẹ bỏ mặc, không quan tâm đến nhu cầu cơ bản về ăn mặc.Hoặc bị đánh, không được đáp ứng nhu cầu về tình cảm,… Thì trẻ dễ phát sinh tính hung hăng, mặc cảm, tự ti và gây gổ với bạn bè cùng trang lứa. Trẻ mất khả năng vui sống, hay cáu giận, nổi khùng. Những vấn đề về mặt tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ này, nếu không được cải thiện sẽ kéo dài và ảnh hưởng đến sự phát triển của trẻ. Gây ra những hành vi không bình thường sau này.
Giải pháp khắc phục với tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ.
– Cha mẹ nên đồng hành cùng trẻ trong quá trình khám phá thế giới xung quanh. Tránh tình trạng áp đặt, độc đoán theo chủ quan người của lớn.
– Tính cách trẻ đang trên bước đường hình thành. Do đó, cách ứng xử của người lớn góp phần quan trọng trong việc định hình tính cách trẻ.
Như vậy, tâm lý trẻ tuổi nhà trẻ [1 -3 tuổi] khá phức tạp và chịu ảnh hưởng lớn từ bố mẹ. Do đó, để trẻ phát triển tốt nhất, bố mẹ nên nắm được tâm lý trẻ. Thêm đó, cần cư sử mẫu mực nêu gương cho trẻ.
Trẻ tuổi mẫu giáo, đặc biệt là mẫu giáo lớn lãnh hội hoạt động thông qua việc tương tác với người lớn. Đầu tiên trẻ cùng làm với người lớn, sau đó, khi trẻ đã thực hiện được các hoạt động với người lớn, trẻ nhận ra là tự mình có thể làm được. D.B. Elkonin cho rằng trẻ nhìn sự vật “thông qua” người lớn, giống như “qua lớp kiếng”.
Ở tuổi này cảm xúc và sự quan tâm của trẻ được luân chuyển từ đồ vật, sự vật qua con người. Như vậy, ở tuổi mẫu giáo lớn, người lớn và hoạt động của người lớn không chỉ là hình mẫu của trẻ mà còn là chủ thể hoạt động của trẻ.
Sau tuổi lên 3, tính độc lập của trẻ đã phát sinh và dần được củng cố. Thế nhưng giao tiếp tích cực của trẻ với người lớn cần phải được phát triển mạnh. Thiếu giao tiếp với người lớn trẻ sẽ không thể lãnh hội trò chơi sắm vai. Người lớn là cầu nối giữa trẻ và thế giới sinh động bên ngoài, nơi mà trẻ tiếp thu vẻ đẹp và cuộc sống thực xung quanh mình.
Xem thêm: 5 cách dạy kỹ năng sống cho trẻ 3 tuổi cha mẹ nên biết ngay
Hoạt động chủ đạo – Chơi
Trò chơi sắm vai: Trẻ chọn đóng vai một người lớn theo những đặc điểm mà trẻ tổng hợp được. Mặc dù trong trò chơi, cuộc sống chỉ diễn ra trong giới hạn sự tưởng tượng của trẻ, nhưng đối với trẻ nó là cuộc sống thực sự, chứa đựng những cảm xúc chân thực nhất.
Trò chơi ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển nhân cách của trẻ. Trước hết, trong khi chơi, trẻ học giao tiếp với nhau. Tuy nhiên, đặc điểm giao tiếp của trẻ ở từng độ tuổi khác nhau trong trò chơi. Hãy thử quan sát cách chơi của trẻ mẫu giáo nhỏ: cô giáo xếp ghế cho trẻ trong nhóm chơi trò xe lửa và cho 2 trẻ làm người lái xe lửa. Hai trẻ này ngồi ở 2 đầu của dãy ghế.
Các trẻ khác ngồi giữa làm hành khách. Mặc cho 2 trẻ lái xe này “lái” xe lửa về 2 hướng khác nhau, các trẻ khác cũng không có ý kiến gì. Theo D.B. Elkonin, trẻ mẫu giáo nhỏ chơi “cạnh nhau” chứ không chơi “cùng nhau”. Dần dần, đến tuổi mẫu giáo nhỡ và mẫu giáo lớn trẻ mới giao tiếp nhiều hơn với nhau trong khi chơi.
Theo J. Piaget, đặc điểm phát triển tâm lý của trẻ mẫu giáo nổi bật nhất của trẻ trước tuổi lên 7 là tính “chủ quan” [Egocentrism – nhìn mọi vật theo quan điểm của bản thân]. Mặc dù vậy, trẻ vẫn có thể thương lượng với nhau để phân vai trước và trong khi chơi. Sự gắn kết của trẻ với hoạt động của nhóm trẻ sẽ làm cho quá trình giao tiếp giữa trẻ với nhau hiệu quả hơn.
Đặc điểm trò chơi qua từng độ tuổi
Đối với trẻ mẫu giáo nhỏ, điều quan trọng nhất trong trò chơi là hành động cụ thể, riêng lẻ, không có quan hệ logic với nhau: cắt trái cây, gọt cà rốt, rửa chén v.v. Tất cả những hành động chơi này được thực hiện rời rạc, không có quan hệ với nhau. Trẻ mẫu giáo nhỏ không quan tâm đến kết quả của hoạt động chơi.
Đối với trẻ mẫu giáo nhỡ, điều quan trọng nhất lại là quan hệ giữa các nhân vật, hay nói khác hơn, giữa con người với nhau. Trẻ mẫu giáo nhỡ tổ chức hoạt động chơi để thỏa mãn các mối quan hệ: khi cắt trái cây xong trẻ mẫu giáo nhỡ không bao giờ quên đặt trái cây trước mặt búp bê. Một điểm quan trọng nữa là trình tự của các hành động: nấu cơm – ăn cơm – rửa chén, chứ không phải ngược lại.
Những đặc điểm tâm lý của trẻ mẫu giáo lớn, khác với mẫu giáo nhỏ và nhỡ, quan tâm nhiều hơn đến việc tuân thủ luật lệ trong trò chơi. Các hành động trong trò chơi cũng phải được thực hiện đúng. Dần dần các hành động riêng lẻ, chi tiết trong trò chơi không còn chiếm ưu thế nữa. Trẻ có thể bỏ qua một số công đoạn để đi luôn đến kết quả trò chơi. [“Tớ đã rửa tay cho búp bên rồi. Mình ăn cơm thôi”].
Xem thêm: Top 6 Trò chơi phát triển kỹ năng giao tiếp cho trẻ mầm non
Như vậy, đặc điểm phát triển tâm lý của trẻ mẫu giáo lớn, trò chơi đã đạt được mức độ phát triển cao nhất trong ba độ tuổi. Và có thể dễ dàng nhận thấy rằng trò chơi không chỉ phát triển giao tiếp mà còn phát triển hành vi có chủ định của trẻ. Cơ chế hình thành hành vi chủ đích – tuân thủ quy luật – được thể hiện trước tiên trong trò chơi có luật, sau đó mới đến các hoạt động sống khác.
Luật trong trò chơi có luật không phải là nguyên tắc đạo đức. Hay quy tắc hành vi mà người lớn đặt cho trẻ, mà chính là việc trẻ phải lặp lại hình tượng của nhân vật. Mà trẻ muốn thể hiện khi chơi trò chơi sắm vai. Ở tuổi mẫu giáo nhỡ, trẻ cần được các bạn chơi cùng kiểm tra cách tuân thủ luật chơi, nhưng từ tuổi mẫu giáo lớn, trẻ đã có thể tự mình kiểm tra việc tuân thủ này.
Cần chú ý rằng việc tuân thủ quy luật đối với trẻ trong thực tế khó hơn nhiều so với trong trò chơi. Ví dụ, trẻ có thể đóng vai cái tháp và đứng yên khá lâu, nhưng nếu yêu cầu trẻ thực hiện điều này ngoài trò chơi thì trẻ sẽ gặp rất nhiều khó khăn.
Trò chơi có luật còn là nền tảng làm nảy sinh trí tưởng tượng và trí nhớ có chủ định.
Ngôn ngữ:
Tuổi mẫu giáo lớn là thời điểm hoàn chỉnh việc lãnh hội ngôn ngữ. Ở tuổi này lượng từ của trẻ đã lên tới 3000 từ [1,5 tuổi – 100 từ; 3 tuổi – 1000/1100 từ; 6 tuổi – 2500/3000 từ – theo V. Stern [2; 211]].
Sau tuổi mẫu giáo nhỡ, trẻ đã sử dụng rất linh hoạt ngôn ngữ, biết cách sáng tạo từ mới và hiểu được nghĩa bóng trong ngôn ngữ của người lớn. Từ ngữ mà trẻ sáng tạo ra thường rất “độc đáo” và “bất ngờ”.
Sự phức hợp trong việc phát triển ngôn ngữ thể hiện trong các thông điệp giàu ý nghĩa và cảm xúc của trẻ. Một trong những thông điệp đó là các câu hỏi đôi khi làm người lớn bối rối của trẻ: “Khói bay đi đâu?”, “Tại sao máy bay bay được?”, “Gói con lạc đà lại như thế nào? Có tờ giấy báo nào lớn vừa để gói nó không?” v.v.
Trí nhớ
Tuổi mẫu giáo là thời điểm thuận lợi nhất cho việc phát triển trí nhớ. Theo L.Vygotsky, không có khi nào mà trẻ nhớ được dễ dàng lượng thông tin đa dạng như ở tuổi mẫu giáo. Tuy nhiên, trí nhớ của trẻ mẫu giáo có những đặc thù sau:
Xem thêm: Các trò chơi dạy kỹ năng sống phát triển trí tuệ tốt nhất
Đối với trẻ mẫu giáo nhỏ:
Trí nhớ không chủ định. Trẻ mẫu giáo nhỏ không đặt mục đích ghi nhớ hay hồi tưởng, cũng như không có cách ghi nhớ. Nếu sự kiện, sự vật… gây được những cảm xúc tích cực hay ấn tượng ở trẻ thì trẻ sẽ nhớ được dễ dàng. Trẻ dễ nhớ thơ ca, vè, tục ngữ, thành ngữ v.v nếu chúng có vần điệu, chất nhạc rõ rệt. Trẻ nhớ được tình tiết phim ảnh nếu trẻ cùng trải nghiệm cảm xúc của nhân vật hay đồng cảm với nhân vật.
Đối với trẻ mẫu giáo nhỡ và mẫu giáo lớn:
Trí nhớ có chủ định bắt đầu hình thành. Loại trí nhớ này hình thành trong các hoạt động chơi [trò chơi sắm vai], khi trẻ làm theo yêu cầu của người lớn hay đặc biệt là khi trẻ chuẩn bị vào lớp Một. Trẻ có thể ghi nhớ những gì khó ghi nhớ nhất khi chơi.
Ví dụ: khi chơi trò bán hàng, trẻ có thể nhớ được danh mục các món hàng và giá tiền một cách dễ dàng. Nhưng nếu yêu cầu trẻ ghi nhớ danh mục này ngoài giờ chơi thì trẻ sẽ không làm được.
Trí nhớ là nền tảng hình thành tư duy của trẻ, vì nó là cơ sở hình thành các biểu tượng.
Tư duy
Chuyển dần từ trực quan sinh động qua trực quan trừu tượng và cuối cùng là tư duy ngôn ngữ. Tuy nhiên, tư duy chính của trẻ mẫu giáo vẫn là trực quan trừu tượng. Trẻ chưa lãnh hội được cách lập luận hợp lý của người lớn. Khi trả lời cho câu hỏi “Tại sao những ngôi sao trên trời không rơi xuống đất?”, trẻ có thể trả lời: “Vì chúng có cánh nên bay được, mà cũng có khi trên trời có dây buộc nên chúng không rơi xuống”.
Cách tốt nhất để trẻ nhận định và phán đoán đúng là tổ chức cho trẻ thực nghiệm, thí nghiệm. Điều này A.V. Zaparozhets đã thực hiện với trẻ mẫu giáo khi ông cho trẻ nhận biết tại sao có những vật nổi, còn những vật khác lại chìm. Như vậy khi trẻ thực hiện những hoạt động thực nghiệm thú vị, trẻ có thể lãnh hội việc nhận định một cách hợp lý.
Ở cuối tuổi mẫu giáo lớn trẻ đã có khuynh hướng tổng hợp. Xác định mối tương quan logic giữa các sự vật, hiện tượng.
Cảm xúc
Đặc điểm cảm xúc của trẻ mẫu giáo là sự ổn định, không có quá nhiều xung đột vì những chuyện vặt vãnh. Tuy nhiên, không nên quên rằng đây là độ tuổi mà cảm xúc chiếm ưu thế trong hầu hết các hoạt động của trẻ. Trẻ có thể bị cuốn hút vào các hoạt động đến không còn sức vào cuối ngày nữa.
Một trong những cơ chế quan trọng nhất trong hành vi của trẻ ở độ tuổi này – đặc biệt là trong giai đoạn mẫu giáo lớn – là cơ chế “dự đoán cảm xúc” mà A.V. Zaparozhets đã trình bày rất rõ: trước khi hành xử, trẻ có thể đoán được tính chất hành vi của mình – đáng khen hay đáng chê – để biết được phản ứng của người lớn. Điều này gây ra sự lo lắng ở trẻ, và sự lo lắng này có thể ngăn trẻ không hành xử theo ý muốn của mình.
Sự dự đoán hay hình dung được cảm xúc này ở trẻ mẫu giáo lớn có ý nghĩa rất quan trọng trong việc lựa chọn cách tiếp cận trẻ. Thay vì bắt trẻ dọn dẹp phòng sạch sẽ, cô giáo có thể kể cho trẻ nghe rằng những bé lớp nhỏ hơn sẽ vui mừng và cảm phục biết bao khi bước vào phòng của chúng ta – những anh chị lớn hơn – mà thấy phòng sạch sẽ.
Như vậy, cảm xúc là yếu tố đầu tiên quyết định hướng điều chỉnh hành vi.
Động cơ
Động cơ mạnh nhất của trẻ mẫu giáo là khen ngợi, phần thưởng. Động cơ yếu là phạt [không cho chơi cùng nhóm]
Động cơ yếu nhất là bắt trẻ hứa: bắt trẻ hứa không những không đem lại kết quả gì mà còn có hại, bởi vì trẻ sẽ không bao giờ giữ được lời hứa của mình, mà một loạt những lần không giữ lời hứa sẽ làm nảy sinh tính vô trách nhiệm của trẻ. Cũng vậy, việc cấm trẻ làm điều gì đó cũng là một việc rất có hại, vì càng cấm đoán thì trẻ càng tò mò làm.
Trẻ mẫu giáo nhỏ chưa thể đánh giá được hành vi của nhân vật. Đối với trẻ, con thỏ luôn luôn là tốt, và con sói luôn luôn là xấu. Cách nhận định của trẻ là “tổng thể”. Trái lại, trẻ mẫu giáo nhỡ và mẫu giáo lớn đã có thể phân biệt đâu là hành vi tốt, đâu là hành vi không tốt trong cùng một nhân vật.
Xem thêm: Biện pháp chuẩn bị tâm thế cho trẻ mẫu giáo bước vào lớp 1
Chúc các bạn thành công!